H ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ

Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ (Υ. Θ. Φανερωμένη)

Δημοσιεύθηκε στην Απολύτρωση της ομώνυμης αδελφότητας της Κέρκυρας.

Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι για έναν τόπο τα μνημεία και δη τα εκκλησιαστικά είναι οι κατεξοχήν φορείς της διατήρησης της ιστορικής μνήμης. Αυτό εύκολα μπορεί να το διαπιστώσει κανείς στην Κέρκυρα, όπου οι ναοί είναι διάσπαρτοι στον ιστό της πόλεως. Παρατηρώντας τους, λοιπόν, κάποιος δεν μπορεί παρά να συμφωνήσει ότι αποτελούν τη ζώσα ιστορία για τους κερκυραίους. Ένας από αυτούς είναι ο ιστορικός ναός της Παναγίας των Ξένων.

Η εκκλησία αυτή βρίσκεται στην καρδιά της παλιάς πόλεως στο λεγόμενο πλακάδο τα’ Αγιού. Παλαιότερα ονομαζόταν «εις ταις στέρναις», λόγω των παρακείμενων δεξαμενών νερού που υπήρχαν παλαιότερα εκεί. Είναι δε από τους πιο ωραίους της πόλεως. Εξωτερικά παρεκκλίνει από παλαιότερα παραδοσιακά μοτίβα όσον αφορά την πρόσοψη και το κωδωνοστάσιο. Η μεν πρόσοψη, όπως είναι διαμορφωμένη, θυμίσει νεοκλασικές ιταλικές προσόψεις ναών του 19ου αιώνα ενώ το καμπαναριό είναι δείγμα καθαρού μπαρόκ, που όμοιό του δεν υπάρχει πουθενά στο νησί, καθώς τα λεγόμενα πυργωτά ακολουθούν παραδοσιακά πλαίσια με πρότυπο φυσικά εκείνο του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα.

Αλλά και το εσωτερικό του ναού μόνο δέος και συγκίνηση μπορεί να προκαλέσει στον επισκέπτη, καθώς δείχνει σε τι αρμονικούς και λεπτούς συνδυασμούς έφτασε η κερκυραϊκή εκκλησιαστική τέχνη. Ο χώρος αυτός, καθώς είναι χωρισμένος με μονόλιθες στήλες δίνει την εντύπωση πως πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική. Όμως, και αυτό ακριβώς το γεγονός δείχνει τον εκλεκτικισμό της κερκυραϊκής τέχνης καθώς παρατηρείται σε σημαντικά εκκλησιαστικά μνημεία της Κέρκυρας, όπως ο ναός της Υ.Θ. Σπηλιώτισσας και ο κατεδαφισμένος πια ναός των Ταξιαρχών Καμπιέλου.

Εδώ μπορεί κανείς να θαυμάσει το εικονοστάσιο που αποτελεί ένα αριστούργημα ρυθμού μπαρόκ και όχι βέβαια ροκοκό, όπως κατ’ επανάληψη έχει υποστηριχθεί. Μάλιστα, λέγεται ότι κατασκευάστηκε από ιταλούς τεχνίτες από τη Νάπολη. Στη δεξιά πλευρά δε του τέμπλου, εντός εσοχής, κατά τα κερκυραϊκά ειωθότα, βρίσκεται αποθησαυρισμένη η σεβάσμια εικόνα της Κυράς Φανερωμένης. Άλλη εικόνα εξαιρετικής τέχνης είναι αυτή του Προφήτη Ηλία, έργο του κερκυραίου Σπυρίδωνος Προσαλέντη, ενώ ο άμβωνας κοσμείται με την παράσταση του Κυρίου που διώχνει τους εμπόρους από το ναό του Σολωμόντος, πράγμα σπάνιο για άμβωνα, που όμοιό του τουλάχιστον θεματολογικά, με παράσταση σκηνής από την Καινή Διαθήκη, συναντάμε στον κατεστραμμένο σήμερα ναό του Αγίου Νικολάου Ζακύνθου.

Επίσης αξίζει να προσέξουμε δύο παλιά βημόθυρα: Το ένα που παριστά τη Ρίζα του Ιεσσαί, όπου εικονίζονται προφήτες με τις αντίστοιχες ρήσεις τους περί ελεύσεως του Μεσσία. Και το άλλο, που αποτελεί ένα «άπαξ» (unicum) για την εικονογραφία της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησία, καθώς εικονίζονται δεκαεννέα Πατέρες της εκκλησίας, δέκα της Ανατολής και εννέα της Δύσης: Ιωάννης Χρυσόστομος, Λεοντίνος Καισαρείας, Γρηγόριος Νεοκαισαρείας, Γρηγόριος Θεολόγος, Κυπριανός, Μέγας Αθανάσιος, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Μέγας Βασίλειος, Ιωάννης Δαμασκηνός, Διονύσιος Αρεοπαγίτης, Δάμασος Ρώμης, Κελεστίνος Ρώμης, Ιερώνυμος, Ιωάννης Η΄ Ρώμης, Μέγας Γρηγόριος Ρώμης Διάλογος, Λέων Ρώμης, Αμβρόσιος, Αυγουστίνος και Αντώνιος καρδινάλιος. Καθένας από αυτούς τους Πατέρες κρατεί ειλητάριο ανά χείρας με ρήσεις που αναφέρονται στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος εκ του Πατρός, ως απάντηση στο δόγμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος «και εκ του Υιού» (Filioque). Η εικόνα αυτή υπάγεται στις λεγόμενες «ομολογιακές εικόνες», με τις οποίες οι κερκυραίοι απαντούσαν και συγχρόνως αντιστέκονταν στα δόγματα των δυτικών. Έτσι δεν είναι λίγα τα βημόθυρα που εικονίζουν Πατέρες υποστηρικτές της ορθοδοξίας, όπως ο Άγιος Μάρκος ο Ευγενικός, ο Άγιος Γρηγόριος το Παλαμάς κλπ.

Αναφορικά με την ίδρυση του ναού θα πρέπει να μνημονεύσουμε το όνομα του κτίτορος ιερομόναχου Νικόδημου Κολίτσα, γιού του κεφαλλονίτη Φρειδερίκου και της κερκυραίας Ιουλίας (Γούλιως) Μαστρόκαλου από το χωριό Αντιπερνοί. Εδώ αξίζει να ανασύρουμε από τα ΓΑΚ, Αρχείο Νομού Κερκύρας τη σχετική άδεια ανοικοδόμησης που χορήγησε ο Μέγας Πρωτοπαππάς:

13 Μαρτίου 1689
+ο αιδεσιμότατος και μέγιστος αυθέντης πρωτοπαπάς ειδών και αναγνώσας την όπισθεν γραφήν προσφερμένην παρά του εν Ιερομονάχοις κυρ Νικοδήμου Κολυτζά και πράξιν του εξοχωτάτουαυθεντός γγενεράλι ινκουϊζιτόρου Ανδρέου Ναυαγιέρ γιναμένην την ιε΄του ενεστώτος και τα πάντα καλώς εννοήσας, διορίζων δίδει άδειαν του αυτού ιερομονάχου να συνάξη την ύλην, δια να κτίση εκ βόθρου νέον ναόν εις τον τόπον οπού αφιερώθη παρά της θεοδωρέλας θυγατρός του ποτέ τιμίου σινιόρ Νικολάου Βερβιτσιώτη, ως εις τας πράξεις του σινιόρ σπύρου ασιμοπούλου τη δ’ του παρόντος και τούτο εις δόξαν θεού και τιμήν της υπεραγίας θεοτόκου επονόματι των απελπισμένων ελπίς κατά την αυτού αναζήτησιν, φυλλάσσοντας τα κατά την τάξιν και ούτως εδιόρισε.
Χριστόδουλος ο Κερκύρας μέγας Πρωτοπαπάς

Επιπλέον, στην ίδια άδεια διαβάζουμε:

α΄χπθ (1689) μαρτίου κστ΄(26)
+ενεφανίσθη ο όπισθεν ιερομόναχος κυρ νικόδημος κολύτζας και ανάφερεν πώς να ετήμασε τα πάντα και να ανάσκαψε το θεμέλιον δια να γέννη η νέα εκκλησία εις δόξαν Θεού και τιμήν της υπεραγίας δεσποίνης ημών θεοτόκου και παρακαλή της αυτού αιδεσιμώτητα να ήθελε σωματικώς απέλθη κατά την τάξιν και συνήθειαν να βάλη το θεμέλιον όπως εις την οποίαν αναζήτησιν ακούσας η αυτού αιδεσιμότης σωματικώς επήλθε μετά του τιμίου σταυρού και ετέρων ιερέων και έφερε την πέτραν του θεμελίου μετά τας διατεταγμένας ευχάς.

Έτσι, ο Νικόδημος έκτισε το ναό «εις μνημόσυνον αυτού και των γονέων του», όπως αναφέρει στη διαθήκη του, με τη συνδρομή κερκυραίων ευγενών και αρκετών στεριωτών, δηλαδή ατόμων προερχόμενων από την Ηπειρωτική Ελλάδα. Ακολούθως δε, η εκκλησία κληροδοτήθηκε σε 22 ή 25 πρόσωπα που τον είχαν βοηθήσει στο κτίσιμο με την εντολή να δέχονται ως αδελφούς «όσους ξένους χριστιανούς είναι από τα μέρη της στερηάς», γι’ αυτό ονομάστηκε και «των Ξένων». Οι «ξένοι» αυτοί, ταυτόχρονα, αποκτούσαν, συν τοις άλλοις, και δικαίωμα ταφής εντός του ναού.
Τελειώνοντας αυτό το σύντομο αφιέρωμα, θα πρέπει να συμφωνήσουμε πως ο ναός της Παναγίας των Ξένων, αποτελεί για την Κέρκυρα κιβωτό ιστορίας, παράδοσης και τέχνης.

Γιώργος Γαστεράτος
Φιλόλογος - Ιστορικός
υπ. δρ. Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου