Φιλόλογο - Ιστορικό, υπ. δρ. Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου
Είναι γνωστόν ότι οι θρησκευτικές τελετές στην Κέρκυρα αποτελούν το συνδετικό κρίκο με το λαμπρό της παρελθόν και ιδιαίτερα με τη βυζαντινή εποχή. Η Κέρκυρα, αναπόσπαστο τμήμα της βυζαντινής αυτοκρατορίας άλλοτε, διατήρησε έθιμα και τελετές, οι οποίες με μία πρώτη ματιά ξενίζουν, καθώς έχουν από καιρό ξεχαστεί στην υπόλοιπη Ελλάδα λόγω της αδυσώπητης τουρκοκρατίας, την οποία, τύχη αγαθή, το νησί μας απέφυγε. Τα έθιμα και οι τελετές της Κέρκυρας, λοιπόν, έλκουν την καταγωγή τους στο σεπτό κέντρο της αυτοκρατορίας, την Πόλη, είτε προήλθαν απευθείας είτε μέσω της προσφιλούς της «κόρης» Βενετίας ή, ακόμη, από όσους στα χρόνια της άλωσης βρήκαν καταφύγιο στο φιλόξενο μέρος μας.
Μία λαμπρή τελετή που γινόταν παλαιότερα στην Κέρκυρα είναι αυτή του Ιερού Νιπτήρος, της αναπαράστασης δηλαδή της νίψεως των ποδών των Αποστόλων από τον Κύριο. Η εν λόγω τελετή δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία από τις πολλές παραστάσεις θρησκευτικών δραμάτων που συνηθίζονταν στο Βυζάντιο και αποκαλούνταν «μυστήρια». Μάλιστα, σε κώδικα του Βατικανού του 13ου αιώνα περιέχονται εννέα δράματα με τους ακόλουθους τίτλους: «Η έγερση του Λαζάρου», η «Τράπεζα», «ο Νιπτήρ», η «Προδοσία», η «Άρνηση του Πέτρου», η «Εξουθένωση του Ηρώδη», η «Σταύρωση» και η «Ψηλάφηση».
Τα ίδια περίπου περιλαμβάνει και ο Παλατίνος κώδικας του 14ου αιώνα επίσης του Βατικανού που δημοσίευσε ο μεγάλος μεσαιωνοδίφης Σπυρίδων Λάμπρος το 1916 με τίτλο «Βυζαντινή σκηνοθετική διάταξις των παθών του Χριστού». Μάλιστα, όπως αναφέρει ο Λάμπρος «το θρησκευτικό δράμα των Βυζαντινών ήπτετο από του έκτου αιώνος και θεμάτων αναφερομένων αμέσως εις αυτά τα πάθη του Σωτήρος. Τοιούτον μικρόν δράμα ήσαν τα επί του αυτοκράτορος Μαυρικίου τω 591 υπό του Θεοφυλάκτου Σιμοκάττου μνημονευόμενα θεανδρικά μυστήρια, άτινα ο αυτός αλλαχού καλεί θεανδρικήν πανδαισίαν».
Επίσης, υποθέσεις θρησκευτικών δραμάτων αντλούνται συχνά και από την παλαιά διαθήκη. Εδώ αξίζει να αναφερθεί η πληροφορία του γνωστού επισκόπου Κρεμόνας Λιουτπράνδου, ο οποίος, επισκεπτόμενος τη βασιλεύουσα επί Νικηφόρου Φωκά, αναφέρει στο χρονικό του ότι «…οι ανόητοι Γραικοί πανηγυρίζουν με θεατρικά θεάματα την ανάληψη του Προφήτη Ηλία στους ουρανούς»!
Όμως, πληροφορίες υπάρχουν και για την παράσταση των «Τριών Παίδων εν καμίνω». Μάλιστα, για το δράμα αυτό, ο γάλλος περιηγητής Bertrandon de la Brocquiere, επισκεπτόμενος λίγο πριν την άλωση την Πόλη, καθώς έτυχε να παρακολουθήσει μία λειτουργία στην Αγία Σοφία με τη συμμετοχή του Πατριάρχη, αναφέρει: «Ήταν εκεί ο αυτοκράτορας, με τη γυναίκα του, τη μητέρα του και τον αδελφό του, το δεσπότη του Μορέως. Γινόταν η παράσταση ενός μυστηρίου με θέμα τα τρία παιδιά που ο Ναβουχοδονόσορ έρριξε στην κάμινο».
Επιπλέον, ο Συμεών ο Θεσσαλονίκης (15ος αι.) μας πληροφορεί ότι για την ίδια παράσταση χτιζόταν κάμινος, όπου αντί για φωτιά άναβαν λαμπάδες και έκαιγαν λιβάνι. Τη στιγμή, μάλιστα, που ακουγόταν το «…ο δε άγγελος Κυρίου συγκατέβη άμα τοις παισί τοις περί τον Αζαρίαν εις την κάμινον…», κατέβαινε με «μηχανή» από την οροφή του ναού ένα ομοίωμα αγγέλου. Επίσης οι βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν και το «βροντείον» του αρχαίου ελληνικού θεάτρου για θρησκευτικά δράματα σχετικά με την Ανάσταση.
Αναφορικά με το «μυστήριο» του Νιπτήρος, αυτό γινόταν στη Βασιλεύουσα από τον Πρωτοπαπά του Παλατίου προς το τέλος της λειτουργίας της Μεγάλης Πέμπτης μετά την οπισθάμβωνη ευχή και πριν από την διανομή του αντίδωρου. Το ρόλο του Χριστού υποδύονταν ο ίδιος ο Αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές δώδεκα φτωχοί της Πόλης. Η ίδια τελετή γινόταν και στη Βενετία, γνωστή ως «mandatum», όπου το ρόλο του Χριστού υποδυόταν ο Δόγης.
Η παράδοση αυτή των βυζαντινών μυστηρίων, όπως και πολλές άλλες, ήταν γνωστή και στην Κέρκυρα. Μάλιστα ο Μέγας Πρωτοπαπάς Αναστάσιος Αυλωνίτης (1693 – 1715) αναφερόμενος στην τελετή του Ιερού Νιπτήρος την ονομάζει ακριβώς «mistero» δηλαδή μυστήριο στα ιταλικά! Έτσι τα διαφοροποιεί από τα κατεξοχήν μυστήρια της Εκκλησίας, τα οποία θα ονόμαζε προφανώς sacramenti.
Συγκεκριμένα, στην πόλη της Κέρκυρας ο νιπτήρ ετελείτο «εις το μέσον της πόλεως», «εις τον φόρον κατά την συνήθειαν» «…in mezzo la piazza in faccia della sopradetta chiesa delli padri Agostiniani…» δηλαδή μπροστά από την εκκλησία της Ανουντσιάτας. Στο χώρο αυτό και σε εξέδρα που είχε κατασκευαστεί για το σκοπό αυτό, νωρίς το απόγευμα της Μεγάλης Πέμπτης, σε λιτανευτική πομπή με επικεφαλής τον Σταυρό, μετέβαιναν από την πρωτοπαπαδική ιεροκατοικία ο Μέγας Πρωτοπαπάς και ο κλήρος. Επίσης, στην τελετή συμμετείχαν και οι ενετοί αξιωματούχοι του νησιού (το «Ιllustrissimo Reggimento») ενώ ο «Αρχιμανδρίτης» εκφωνούσε τις φήμες υπέρ της Γαληνοτάτης.
Το ρόλο του Χριστού έπαιζε ο Μέγας Πρωτοπαπάς ενώ το ρόλο του Πέτρου ο «Σακελλάριος», που ήταν το οφίκιο αμέσως μετά τον Μέγα Πρωτοπαπά και μέλος της λεγόμενης «Ιεράς Πεντάδος». Τους υπόλοιπους έντεκα απόστολους υποδύονταν οι υπόλοιποι τέσσερις ιερείς της Ιεράς Πεντάδος, «Εκκλησιάρχης», «Αρχιμανδρίτης», «Ιερομνήμων» και «Άρχων των Μοναστηρίων» καθώς και άλλοι επτά κληρικοί του Ιερού Τάγματος, οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν ανελλιπώς κάθε Μ. Πέμπτη στην τελετή. Αν δεν μπορούσαν να παραστούν, όφειλαν να στέλνουν τον αναπληρωτή τους. Σε διαφορετική περίπτωση τους επιβαλλόταν πρόστιμο, αργία και παύονταν από μέλη του Ιερού Τάγματος.
Από τους ιερείς αυτούς ένας εξελέγετο για να υποδυθεί τον Ιούδα. Μάλιστα, επρόκειτο για το ίδιο άτομο που κάθε χρόνο έπαιζε αυτόν τον ρόλο, καθώς τον είχε αναλάβει με υπόσχεση ήδη από την είσοδό του στο Τάγμα. Για το ρόλο του αυτό αντιμετώπιζε συχνά τον χλευασμό και την έχθρα του πλήθους. Τόσο δε είχε παραγίνει του κακό που στις 23 Μαΐου 1777 ο «Εκκλησιάρχης» Δον Αναστάσιος Μάρμορας κατέθεσε αναφορά στον Μ. Πρωτοπαπά Αλοϊζιο Καππάδοκα προτείνοντάς του να σταματήσει να υποδύεται το ρόλο του Ιούδα κληρικός αλλά ένας «φτωχός τυχοδιώκτης» και, σε περίπτωση που ούτε αυτός δεν βρισκόταν, η θέση του να παραμένει κενή. Η αναφορά τέθηκε προς ψηφοφορία στην ολομέλεια του Ιερού Τάγματος, όπου ομόφωνα αποφασίστηκε να εφαρμοστεί η πρότασή της. Ακολούθως, η αναφορά αυτή καθώς και η απόφαση του Ιερού Τάγματος διαβιβάστηκαν, προς έγκριση, στο Γενικό Προνοητή Θαλάσσης Ιάκωβο Nani, ο οποίος τις επικύρωσε.
Αναφορικά με το τελετουργικό, σύμφωνα με χειρόγραφο που διεσώζετο στην Ιερά Μητρόπολη της Κέρκυρας η τελετή περιελάμβανε δύο ακολουθίες: αυτήν της λιτανευτικής μεταβάσεως και αυτήν του ιερού νιπτήρος. Από τη δεύτερη αξίζει να αναφέρουμε το κυρίως μέρος και ειδικότερα εκείνο από την ανάγνωση του ιερού Ευαγγελίου από τον Ιερομνήμονα. Συγκεκριμένα, καθώς αυτός διάβαζε το ιερό Ευαγγέλιο, ο Μ. Πρωτοπαπάς έκανε ό,τι αυτό έλεγε: Συγκεκριμένα στο «Τίθησι τα ιμάτια αυτού» τον εκδύουν οι Διάκονοι από τα ιερά του άμφια. Στο «Λαβών λέντιον διεζώσατο» τον ενδύουν με λευκό χιτώνα. Στο «Είτα βάλλει ύδωρ εις τον Νιπτήρα» βάζει κι αυτός νερό στη λεκάνη. Στο «ήρξατο νίπτειν τους πόδας των μαθητών» ξεκινάει να πλένει, να σκουπίζει και να ασπάζεται το πόδι καθενός καταλήγοντας στον Πέτρο.
Τότε εκτυλίσσεται ο ακόλουθος διάλογος:
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Έρχεται ουν προς Σίμωνα Πέτρον και λέγει αυτώ εκείνος».
ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ (Πέτρος): «Κύριε, συ μου νίπτεις του πόδας;
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ «Απεκρίθη Ιησούς και είπεν αυτώ».
Μ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ (Kύριος): «Ο Εγώ ποιώ, συ ουκ οίδας άρτι, γνώση σε μετά ταύτα».
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Λέγει αυτώ Πέτρος».
ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ (Πέτρος): «Ου μη νίψης τους πόδας μου εις τον αιώνα».
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Απεκρίθη αυτώ ο Ιησούς».
Μ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ (Kύριος): «Εάν μη νίψω σε, ουκ έχεις μέρος μετ’ εμού».
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Λέγει αυτώ Σίμων Πέτρος».
ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ (Πέτρος): «Κύριε, μη τους πόδας μου μόνον, αλλά και τας χείρας και την κεφαλήν».
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Λέγει αυτώ ο Ιησούς».
Μ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ (Kύριος): «Ο λελούμενος ου χρείαν έχει, ή τους πόδας νίψασθαι, αλλ’ έστι καθαρός όλος. Και υμείς καθαροί εστέ, αλλ’ ουχί πάντες».
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Ήδει γαρ τον παραδιδόντα αυτόν, διά τούτο είπεν ουχί πάντες καθαροί εστέ».
Η τελετή του Ιερού Νιπτήρος, όμως, γινόταν και στα χωριά, όπου έδρευαν οι πρωτοπαπάδες της υπαίθρου, ενώ το έθιμο αυτό, όπως συνέβη και με άλλα στην Κέρκυρα, διατηρήθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια της Ενετοκρατίας. Καταργήθηκε δε με την κατάλυσή της. Απόπειρα να επαναληφθεί η τελετή έγινε λίγο αργότερα, το 1816, επί Τοποτηρητού Χρυσάνθου Κεφαλά, ο οποίος απέστειλε σχετική επιστολή προς τον ευρισκόμενο τότε στην Κέρκυρα και μετέπειτα Τοποτηρητή Μακάριο, πρώην επίσκοπο Ρωγών, στην οποία του αναθέτει την τέλεση του νιπτήρος.
Σήμερα στον καθ’ ημάς ορθόδοξο κόσμο η εν λόγω τελετή γίνεται στην ιερά μονή του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή στην Πάτμο και στο Πατριαρχείο των Ιεροσολύμων.
Γιώργος Γαστεράτος
Φιλόλογος - Ιστορικός
υπ. δρ. Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου
• Σπυρίδωνος Λάμπρου, «Νέος Ελληνομήμων», τ. Γ’ , 1916, σ. 381 – 405.
• Κυριάκου Σιμόπουλου, «Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα», Εκδ. Στάχυ, Αθήνα 1999, τ. Α΄, σ. 318, υποσ. 2
• Αλίκης Νικηφόρου, «Δημόσιες τελετές στην Κέρκυρα κατά την περίοδο της Βενετικής Κυριαρχίας», εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα 1999, σ. 382, 383, υποσ. 234.
• Ο Σακελλάριος αναπλήρωνε τον Μ. Πρωτοπαπά γι’ αυτό και ονομαζόταν vice (=υπό) Πρωτοπαπάς.
• Αθανασίου Τσίτσα, «Σύμμικτα Κερκυραϊκά», Δημοσιεύματα Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών, Κέρκυρα 1982, σ. 49 – 53.
• Αθανασίου Χ. Τσίτσα, «Η τελετή του Ι. Νιπτήρος εις την Κέρκυραν κατά την Βενετοκρατίαν», Κέρκυρα 1969, σ. 23.
• Ο Χρύσανθος Κεφαλάς ήταν επίσκοπος Παραμυθίας, ο οποίος εν έτει 1804 είχε καταφύγει στην Κέρκυρα καταδιωκόμενος από τον Αλή πασά. Όταν πέθανε ο μητροπολίτης Ιερόθεος Κιγάλας, το έτος 1813, διορίστηκε Τοποτηρητής του μητροπολιτικού θρόνου (βλ. Σπυρίδωνος Παπαγεώργιου, «Ιστορία της Εκκλησίας της Κέρκυρας», Κέρκυρα 1920, σ. 129 - 130).
• Αθανασίου Τσίτσα, «Σύμμικτα…», σ. 53, υποσ. 11.
............................................................................................
Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΙΠΤΗΡΟΣ ΣΤΗ ΠΑΤΜΟ
Απο το http://www.patmosmonastery.gr/
............................................................................................
Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΙΠΤΗΡΟΣ από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων.
Απο την Δημοτική Ραδιοφωνία Τρίπολης www.drt915.gr/
http://www.drt915.gr/news.php?news_id=1268
............................................................................................
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου