H ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ

Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ (Υ. Θ. Φανερωμένη)

Δημοσιεύθηκε στην Απολύτρωση της ομώνυμης αδελφότητας της Κέρκυρας.

Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι για έναν τόπο τα μνημεία και δη τα εκκλησιαστικά είναι οι κατεξοχήν φορείς της διατήρησης της ιστορικής μνήμης. Αυτό εύκολα μπορεί να το διαπιστώσει κανείς στην Κέρκυρα, όπου οι ναοί είναι διάσπαρτοι στον ιστό της πόλεως. Παρατηρώντας τους, λοιπόν, κάποιος δεν μπορεί παρά να συμφωνήσει ότι αποτελούν τη ζώσα ιστορία για τους κερκυραίους. Ένας από αυτούς είναι ο ιστορικός ναός της Παναγίας των Ξένων.

Η εκκλησία αυτή βρίσκεται στην καρδιά της παλιάς πόλεως στο λεγόμενο πλακάδο τα’ Αγιού. Παλαιότερα ονομαζόταν «εις ταις στέρναις», λόγω των παρακείμενων δεξαμενών νερού που υπήρχαν παλαιότερα εκεί. Είναι δε από τους πιο ωραίους της πόλεως. Εξωτερικά παρεκκλίνει από παλαιότερα παραδοσιακά μοτίβα όσον αφορά την πρόσοψη και το κωδωνοστάσιο. Η μεν πρόσοψη, όπως είναι διαμορφωμένη, θυμίσει νεοκλασικές ιταλικές προσόψεις ναών του 19ου αιώνα ενώ το καμπαναριό είναι δείγμα καθαρού μπαρόκ, που όμοιό του δεν υπάρχει πουθενά στο νησί, καθώς τα λεγόμενα πυργωτά ακολουθούν παραδοσιακά πλαίσια με πρότυπο φυσικά εκείνο του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα.

Αλλά και το εσωτερικό του ναού μόνο δέος και συγκίνηση μπορεί να προκαλέσει στον επισκέπτη, καθώς δείχνει σε τι αρμονικούς και λεπτούς συνδυασμούς έφτασε η κερκυραϊκή εκκλησιαστική τέχνη. Ο χώρος αυτός, καθώς είναι χωρισμένος με μονόλιθες στήλες δίνει την εντύπωση πως πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική. Όμως, και αυτό ακριβώς το γεγονός δείχνει τον εκλεκτικισμό της κερκυραϊκής τέχνης καθώς παρατηρείται σε σημαντικά εκκλησιαστικά μνημεία της Κέρκυρας, όπως ο ναός της Υ.Θ. Σπηλιώτισσας και ο κατεδαφισμένος πια ναός των Ταξιαρχών Καμπιέλου.

Εδώ μπορεί κανείς να θαυμάσει το εικονοστάσιο που αποτελεί ένα αριστούργημα ρυθμού μπαρόκ και όχι βέβαια ροκοκό, όπως κατ’ επανάληψη έχει υποστηριχθεί. Μάλιστα, λέγεται ότι κατασκευάστηκε από ιταλούς τεχνίτες από τη Νάπολη. Στη δεξιά πλευρά δε του τέμπλου, εντός εσοχής, κατά τα κερκυραϊκά ειωθότα, βρίσκεται αποθησαυρισμένη η σεβάσμια εικόνα της Κυράς Φανερωμένης. Άλλη εικόνα εξαιρετικής τέχνης είναι αυτή του Προφήτη Ηλία, έργο του κερκυραίου Σπυρίδωνος Προσαλέντη, ενώ ο άμβωνας κοσμείται με την παράσταση του Κυρίου που διώχνει τους εμπόρους από το ναό του Σολωμόντος, πράγμα σπάνιο για άμβωνα, που όμοιό του τουλάχιστον θεματολογικά, με παράσταση σκηνής από την Καινή Διαθήκη, συναντάμε στον κατεστραμμένο σήμερα ναό του Αγίου Νικολάου Ζακύνθου.

Επίσης αξίζει να προσέξουμε δύο παλιά βημόθυρα: Το ένα που παριστά τη Ρίζα του Ιεσσαί, όπου εικονίζονται προφήτες με τις αντίστοιχες ρήσεις τους περί ελεύσεως του Μεσσία. Και το άλλο, που αποτελεί ένα «άπαξ» (unicum) για την εικονογραφία της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησία, καθώς εικονίζονται δεκαεννέα Πατέρες της εκκλησίας, δέκα της Ανατολής και εννέα της Δύσης: Ιωάννης Χρυσόστομος, Λεοντίνος Καισαρείας, Γρηγόριος Νεοκαισαρείας, Γρηγόριος Θεολόγος, Κυπριανός, Μέγας Αθανάσιος, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Μέγας Βασίλειος, Ιωάννης Δαμασκηνός, Διονύσιος Αρεοπαγίτης, Δάμασος Ρώμης, Κελεστίνος Ρώμης, Ιερώνυμος, Ιωάννης Η΄ Ρώμης, Μέγας Γρηγόριος Ρώμης Διάλογος, Λέων Ρώμης, Αμβρόσιος, Αυγουστίνος και Αντώνιος καρδινάλιος. Καθένας από αυτούς τους Πατέρες κρατεί ειλητάριο ανά χείρας με ρήσεις που αναφέρονται στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος εκ του Πατρός, ως απάντηση στο δόγμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος «και εκ του Υιού» (Filioque). Η εικόνα αυτή υπάγεται στις λεγόμενες «ομολογιακές εικόνες», με τις οποίες οι κερκυραίοι απαντούσαν και συγχρόνως αντιστέκονταν στα δόγματα των δυτικών. Έτσι δεν είναι λίγα τα βημόθυρα που εικονίζουν Πατέρες υποστηρικτές της ορθοδοξίας, όπως ο Άγιος Μάρκος ο Ευγενικός, ο Άγιος Γρηγόριος το Παλαμάς κλπ.

Αναφορικά με την ίδρυση του ναού θα πρέπει να μνημονεύσουμε το όνομα του κτίτορος ιερομόναχου Νικόδημου Κολίτσα, γιού του κεφαλλονίτη Φρειδερίκου και της κερκυραίας Ιουλίας (Γούλιως) Μαστρόκαλου από το χωριό Αντιπερνοί. Εδώ αξίζει να ανασύρουμε από τα ΓΑΚ, Αρχείο Νομού Κερκύρας τη σχετική άδεια ανοικοδόμησης που χορήγησε ο Μέγας Πρωτοπαππάς:

13 Μαρτίου 1689
+ο αιδεσιμότατος και μέγιστος αυθέντης πρωτοπαπάς ειδών και αναγνώσας την όπισθεν γραφήν προσφερμένην παρά του εν Ιερομονάχοις κυρ Νικοδήμου Κολυτζά και πράξιν του εξοχωτάτουαυθεντός γγενεράλι ινκουϊζιτόρου Ανδρέου Ναυαγιέρ γιναμένην την ιε΄του ενεστώτος και τα πάντα καλώς εννοήσας, διορίζων δίδει άδειαν του αυτού ιερομονάχου να συνάξη την ύλην, δια να κτίση εκ βόθρου νέον ναόν εις τον τόπον οπού αφιερώθη παρά της θεοδωρέλας θυγατρός του ποτέ τιμίου σινιόρ Νικολάου Βερβιτσιώτη, ως εις τας πράξεις του σινιόρ σπύρου ασιμοπούλου τη δ’ του παρόντος και τούτο εις δόξαν θεού και τιμήν της υπεραγίας θεοτόκου επονόματι των απελπισμένων ελπίς κατά την αυτού αναζήτησιν, φυλλάσσοντας τα κατά την τάξιν και ούτως εδιόρισε.
Χριστόδουλος ο Κερκύρας μέγας Πρωτοπαπάς

Επιπλέον, στην ίδια άδεια διαβάζουμε:

α΄χπθ (1689) μαρτίου κστ΄(26)
+ενεφανίσθη ο όπισθεν ιερομόναχος κυρ νικόδημος κολύτζας και ανάφερεν πώς να ετήμασε τα πάντα και να ανάσκαψε το θεμέλιον δια να γέννη η νέα εκκλησία εις δόξαν Θεού και τιμήν της υπεραγίας δεσποίνης ημών θεοτόκου και παρακαλή της αυτού αιδεσιμώτητα να ήθελε σωματικώς απέλθη κατά την τάξιν και συνήθειαν να βάλη το θεμέλιον όπως εις την οποίαν αναζήτησιν ακούσας η αυτού αιδεσιμότης σωματικώς επήλθε μετά του τιμίου σταυρού και ετέρων ιερέων και έφερε την πέτραν του θεμελίου μετά τας διατεταγμένας ευχάς.

Έτσι, ο Νικόδημος έκτισε το ναό «εις μνημόσυνον αυτού και των γονέων του», όπως αναφέρει στη διαθήκη του, με τη συνδρομή κερκυραίων ευγενών και αρκετών στεριωτών, δηλαδή ατόμων προερχόμενων από την Ηπειρωτική Ελλάδα. Ακολούθως δε, η εκκλησία κληροδοτήθηκε σε 22 ή 25 πρόσωπα που τον είχαν βοηθήσει στο κτίσιμο με την εντολή να δέχονται ως αδελφούς «όσους ξένους χριστιανούς είναι από τα μέρη της στερηάς», γι’ αυτό ονομάστηκε και «των Ξένων». Οι «ξένοι» αυτοί, ταυτόχρονα, αποκτούσαν, συν τοις άλλοις, και δικαίωμα ταφής εντός του ναού.
Τελειώνοντας αυτό το σύντομο αφιέρωμα, θα πρέπει να συμφωνήσουμε πως ο ναός της Παναγίας των Ξένων, αποτελεί για την Κέρκυρα κιβωτό ιστορίας, παράδοσης και τέχνης.

Γιώργος Γαστεράτος
Φιλόλογος - Ιστορικός
υπ. δρ. Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου

Έριδες για τον τίτλο του Αρχιεπισκόπου Κερκύρας

Από τον Nicholson στον Βουτσίνο.

Η μελέτη "Από τον Nicholson στον Βούτσίνο: Έριδες για τον τίτλο του Αρχιεπισκόπου Κερκύρας", είναι Ανάτυπο από τα Πρακτικά του Επιστημονικού Συνεδρίου (7-8 Σεπτεμβρίου 2005) "Όψεις της Εκκλησιαστικής Ιστορίας της Κέρκυρας", που έγινε στην Κέρκυρα. Τα δε πρακτικά του συνεδρίου δημοσιεύθηκαν στον Δ' τόμο της Β΄περιόδου των Κερκυραϊκών Χρονικών της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών.

Το 1797 καταλύεται από τους Γάλλους η Ενετοκρατία στα Επτάνησα και ακολούθως, το 1799, επανιδρύεται από τους Ρώσους ο ορθόδοξος μητροπολιτικός θρόνος της Κέρκυρας με πρώτο μητροπολίτη τον Ιερόθεο Κιγάλα. Την ίδια περίοδο στον ίδιο χώρο η Καθολική Εκκλησία συρρικνώνεται σημαντικά, αφού είχαν χαθεί πια τα προνόμια που της εξασφάλιζε η Βενετία. Μάλιστα, από το 1799, κατά διαταγή του Γάλλου στρατηγού Chabot, ο λατίνος αρχιεπίσκοπος Φραγκίσκος Μαρία Fenzi έχει εγκαταλείψει την Κέρκυρα.
Τον Fenzi, που εν τω μεταξύ διέμενε στη Ρώμη, έχοντας παραιτηθεί από το θρόνο της Κέρκυρας και έχοντας λάβει τον τίτλο του Πατριάρχη Ιεροσολύμων, διαδέχεται το 1818 ο Παύλος Αύγουστος Φώσκολος, ο οποίος όμως ουδέποτε ήλθε στην Κέρκυρα, τη διαποίμανση της καθολικής κοινότητας της οποίας αναλαμβάνει το έτος 1830 ο επίσκοπος Πέτρος Αντώνιος Νοστράνος, ο οποίος θεωρείται συνετός και χαμηλών τόνων.
Αναφορικά με την Ορθόδοξη Εκκλησία, η θέση της βελτιώνεται αισθητά. Έτσι, σύμφωνα με το άρθρο 3 του Α΄ Κεφαλαίου του Συντάγματος του 1817 του υπό Βρετανική προστασία Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων, «Επικρατούσα θρησκεία του Ιονίου Κράτους εστίν η της Ορθοδόξου Ελληνικής Εκκλησίας. Παν δε έτερον χριστιανικόν θρήσκευμα προστατεύεται…». Ενώ, σύμφωνα με το άρθρο 3 του Α΄ Τμήματος του Ε΄ Κεφαλαίου του εν λόγω Συντάγματος, «Η Καθολική Ρωμάνα θρησκεία προστατεύεται εξαιρέτως, και παν άλλο είδος θρησκεύματος εστίν ανεκτόν…». Όμως, μολονότι θέτει υπό ειδική προστασία τη Λατινική Εκκλησία, στο άρθρο 4 του Α΄ Τμήματος του Ε΄ Κεφαλαίου αναφέρεται ότι «Ουδεμία δημόσιος τελετή θρησκευτικής λατρείας συγχωρείται εν τούτω τω Κράτει, παρά τας των ανωτέρω Χριστιανικών Ορθοδόξων Εκκλησιών». Επιπλέον, ο επικεφαλής της δεν φέρει πια τον τίτλο «Archiepiscopus Corcyrensis», Αρχιεπίσκοπος Κερκύρας δηλαδή, όπως τιτλοφορούνταν κατά τη διάρκεια της ενετοκρατίας, αλλά «Primo Dignitario della Chiesa Latina di Corfu’», πρώτος αξιωματούχος δηλαδή της Λατινικής Εκκλησίας της Κέρκυρας.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες κατά το έτος 1847 ανακύπτει έριδα ανάμεσα σε ορθόδοξους και καθολικούς για τον τίτλο του Αρχιεπισκόπου Κερκύρας. Πρωταγωνιστές είναι ο Άγγλος βοηθός του λατίνου επισκόπου Νοστράνου Δρ. Nicholson και ο πρωτοσύγκελος του ορθόδοξου μητροπολίτη Χρυσάνθου Αθανάσιος Πολίτης, καθηγητής της θεολογίας της Ιονίου Ακαδημίας.
Συγκεκριμένα ο Nicholson, του οποίου ο ακριβής τίτλος είναι «συμβοηθός με δικαίωμα διαδοχής» επαναφέρει για τον επίσκοπό του, το Νοστράνο, τον τίτλο «Archiepiscopus Corcyrensis», γεγονός που θεωρήθηκε αυθαιρεσία και παράβαση του συντάγματος του 1817. Αλλά και πρωτύτερα, πριν ανακινήσει το ζήτημα αυτό ο Nicholson, ο Νοστράνος ατύπως τιτλοφορούνταν «Αρχιεπίσκοπος των εν Κερκύρα Λατίνων». Για την ορθόδοξη πλευρά όμως, της οποίας υπέρμαχος αναδεικνύεται ο Πρωτοσύγκελος και μετέπειτα Μητροπολίτης Αθανάσιος Πολίτης, αυτό ήταν αδιανόητο καθώς ο τίτλος αυτός δικαιωματικά και ιστορικά ανήκε στον ορθόδοξο επίσκοπο. Επιπλέον, μ’ αυτόν τον τίτλο, ο λατίνος επίσκοπος εμφανιζόταν, όπως την περίοδο της ενετοκρατίας, ως ποιμενάρχης όλων ανεξαιρέτως των Κερκυραίων, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων φαινόταν απλώς ότι ακολουθούσε την ανατολική λειτουργική παράδοση, το «γραικικόν ρητόν», σύμφωνα με τους όρους της συνόδου της Φεράρας – Φλωρεντίας.
Συνεπώς, θα λέγαμε ότι από κανονικής και εκκλησιολογικής απόψεως γιγαντώνεται το πρόβλημα αυτό από όταν επανιδρύεται ο ορθόδοξος θρόνος το 1799, καθώς από τότε υπάρχουν στο νησί, έστω και θεωρητικά, δύο επίσκοποι Κερκύρας ενώ το ποίμνιο ουσιαστικά είναι ένα. Και, καθώς ανατρέχουμε στο παρελθόν, είναι φανερό ότι το πρόβλημα γεννάται με την απομάκρυνση φυσικά του κανονικού ορθόδοξου μητροπολίτη το 1267 από τον Κάρολο Α΄ τον Ανδηγαυό (Charles d’ Anjou) ή ενωρίτερα από τον Φίλιππο Κινάρδο (1258 – 1266).
Λέγεται, μάλιστα, ότι, αν ο Κάρολος Α΄ ο Ανδηγαυός ήταν αυτός που απομάκρυνε τον ορθόδοξο επίσκοπο του νησιού, ο ηθικός αυτουργός ήταν ο ίδιος ο ρωμαίος ποντίφικας, στον οποίο χρωστούσε το στέμμα του ο Κάρολος. Βέβαια η τακτική αυτή της κατάργησης των ορθοδόξων επισκόπων κατά την λατινοκρατία ήταν συνηθισμένη και γνωστή. Χαρακτηριστική, μάλιστα, είναι η απάντηση του Μητροπολίτη Κερκύρας Βασιλείου Πεδιαδίτη, σε πρόσκληση του πάπα Ιννοκέντιου Γ΄ να συγκαλέσει οικουμενική σύνοδο χωρίς τους κανονικούς ανατολικούς ιεράρχες, οι οποίοι είχαν απομακρυνθεί από τις αρχαίες τους έδρες: «…ποίοι των γραικών αρχιερέων εις την Σύνοδον απαντήσουσιν; οι διωχθέντες παρά της αγιότητός σου; Ο αγιώτατος Αθηνών, όν έδιωξε η αγιοσύνη σου χειροτονήσασα έτερον εις τον θρόνον εκείνου; Ο Θεσσαλονίκης ον έδιωξε η αγιοσύνη σου από του θρόνου αυτού και απέστειλε έτερον; Ο Ζαρνάτας ον έδιωξε η αγιοσύνη σου χειροτονήσασα έτερον;…».
Επανερχόμενοι στο έτος 1847, η ενέργεια του «συμβοηθού με δικαίωμα διαδοχής» δόκτορος Νίκολσον να επαναφέρει για τον επίσκοπό του τον τίτλο «Archiepiscopus Corcyrensis» γίνεται αφορμή να ξεσπάσουν στην πόλη της Κέρκυρας επεισόδια, με εκατέρωθεν προσβολές και χλευασμούς, τη Μ. Παρασκευή του ιδίου έτους κατά την περιφορά του Επιταφίου των λατίνων. Το γεγονός αυτό, μάλιστα, στάθηκε αφορμή να διακόψουν οι λατίνοι έκτοτε κάθε δημόσια λατρευτική τελετή και λιτανεία. Φαίνεται ότι η ατμόσφαιρα ήταν ήδη ηλεκτρισμένη, ύστερα από την αλλαγή του εκκλησιαστικού status quo, καθώς ήδη από το 1826 υπήρχαν διαμαρτυρίες της Καθολικής Εκκλησίας για πιέσεις στα Ιόνια Νησιά.
Στις ενέργειες του Nicholson αντιδρά δυναμικά ο Αθανάσιος Πολίτης, καθώς ο Μητροπολίτης Χρύσανθος εκείνο τον καιρό είναι σωματικά και διανοητικά άρρωστος.
Ο Πολίτης με σθένος και σύνεση απευθύνει σε κάθε αρμόδιο φορέα (αρμοστή, γερουσία, βουλή) επιστολές, όπου διαμαρτύρεται έντονα για τις κινήσεις του Nicholson.
Την πρώτη επιστολή με τίτλο «Υπόμνημα ιδιαίτερον» την απευθύνει στις 15/27 Απριλίου 1847 «προς την Αυτού Εξοχότητα τον Λορδ Σήτωνα Μέγαν Αρμοστήν». Εκεί επισημαίνει τη σοβαρότητα της κατάστασης, εξιστορεί την παρουσία της ορθόδοξης εκκλησίας στο νησί ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους ενώ δεν παραλείπει να αναφέρει ονόματα επισκόπων που λάμπρυναν την Κέρκυρα, όπως αυτό του Αγίου Απολλοδώρου, ο οποίος, ως γνωστόν, έλαβε μέρος στην πρώτη οικουμενική σύνοδο. Ο Πολίτης στην ιστορική του αναδρομή αναφέρεται, στη συνέχεια, στον Κάρολο τον Ανδηγαυό, τις μετέπειτα περιπέτειες της ορθόδοξης εκκλησίας της Κέρκυρας και την απαλλαγή της Επτανήσου από τη «Λατινική δεσποτεία», όπου η Κέρκυρα «είδε την εαυτής Εκκλησίαν ανακτησαμένην την αρχαίαν ελευθερίαν και ευπρέπειαν και απολαβούσα τον γνήσιον αυτής Ποιμένα». Ακολούθως αναφέρει ότι «Έκτοτε ο Λατίνος Αρχιεπίσκοπος έζησε μακράν της Κερκύρας, πλανώμενος τήδε κακείσε, και παρέχων πράγματα τη Κυβερνήσει, ήτις συγκαταβάσει χρωμένη εξηκολούθησεν ίνα δίδη αυτώ μισθόν ουκ ευκαταφρόνητον. Ετόλμησε μεν ούτος κατά το 1815 ίνα αξιώση παρά της Κυβερνήσεως όπως αποκατασταθή εις α έλεγε ίδια προνόμια και πρεσβεία˙ αλλ’ η αίτησις αυτού απεκρούσθη. Παραιτηθέντος δε μετά ταύτα, ο Πάπας εξελέξατο άλλον διάδοχον αυτού, όστις διεκοίνωσε τω 1816 την ιδίαν εκλογήν προς την Γερουσίαν, αιτούμενος ίνα αναγνωρίσωσιν ίδιον τοποτηρητήν εν απουσία αυτού˙ αλλά και αύτη η αίτησις ωσαύτως απεκρούσθη˙ ει δε και μετέπειτα δια τινός επεμβάσεως αρχής, λαβούσης χώραν άνευ της συνεργείας της Κυβερνήσεως τούτου του Κράτους, είδομεν τον Κ. Νοστράνον κοσμούμενον παρ’ ημίν τίτλω Αρχιεπισκόπου, ω και διορίσθη μισθός, ανασκοπής ένεκα της του Αρχιερέως τούτου αρετής, αλλ’ ούτος τουλάχιστον φρονίμως ποιών ωνομάζετο μόνον Αρχιεπίσκοπος των εν Κερκύρα Λατίνων, εν ω και το Σύνταγμα και η Δ΄ Πράξις της Ε΄ Βουλευτικής περιόδου, αναγνωρίζουσιν μεταξύ των Ιερέων της εν τη Νήσω ταύτη Λατινικής Εκκλησίας τέσσαρας μόνον, ούς διακρίνουσιν δια της γενικής προσηγορίας αξιωματικών, και τούτους ισοβίως».
Επίσης, σημαντική είναι η παρατήρηση που κάνει αναφορικά με την πρακτική που ακολουθείται για τις λατινικές θρησκευτικές τελετές: «…αν και υπό του Συντάγματος απαγορεύηται πάσα δημοσία λατρεία εις τας άλλας παρά την επικρατούσαν Θρησκείαν, βλέπει τις όμως τας λιτανείας των Λατίνων περιερχομένας μετά πομπής δια των οδών, συνοδευομένας υπό της αστυκής Μουσικής, και υπ’ αυτών των Ελλήνων τιμωμένας». Σ’ αυτήν την πρακτική αντιπαραβάλλει το γεγονός ότι «…εν ταις Ιταλικαίς επικρατείαις, μάλιστα δε εν τη παπική και εν Νεαπόλει, πάσα λατρεία των Ελλήνων αναχαιτίζεται, ίνα μη είπω ότι καταδιώκεται».
Στο τέλος θέτει ένα πολύ σημαντικό επιχείρημα αντιπαραβάλλοντας το ποίμνιο των δύο ομολογιών στο κράτος και τονίζοντας ότι «σήμερον η επικρατούσα εν τη Επτανήσω Θρησκεία είναι η Ανατολική και ταύτην και μόνην πρεσβεύουσιν οι κάτοικοι» ενώ, παράλληλα, πληροφορεί τον Seaton ότι δεν υπάρχει ικανός αριθμός λατίνων που να δικαιολογεί αρχιεπίσκοπο και αυτοί που έχουν μείνει είναι ξένης καταγωγής «…οι δε λοιποί είναι άνθρωποι Ιταλοί ή Μελιτιαίοι, προσκαίρου ή μεταβλητής διατριβής, επήλυδες μετερχόμενοι τέχνας βαναύσους, μισθαρνητικάς, δουλικάς».
Και καταλήγει ο Αθανάσιος: «Ο τίτλος άρα Αρχιεπισκόπου Κερκύρας, ον οικειούται και εφ’ ω εναβρύεται Αρχιερεύς αλλότριος της Θρησκείας του τόπου και της Κυβερνήσεως, δεν δύναται να γίνει ανεκτός χωρίς του να υβρισθεί η Θρησκεία αύτη, και χωρίς του να συγχωρηθή τρόπον τινά ότι ο ταύτης προϊστάμενος δεν είναι γνήσιος».
Μετά από δύο χρόνια, το 1849, ο Αθανάσιος, «εψηφισμένος» πια Μητροπολίτης Κερκύρας, επανέρχεται στο θέμα, με επιστολή διαμαρτυρίας προς την Ιόνια Βουλή, επειδή, όπως λέει, αναφορικά με την ορθόδοξη εκκλησία, «…αι κατά ταύτης απόπειραι δεν παύουσιν αλλά μάλιστα θερμότεραι αναφαίνονται…». Καλεί, λοιπόν, τους αντιπροσώπους του λαού να εμποδίσουν «…όπως άνδρες εξαρτώμενοι του Αρχηγού άλλης Θρησκείας μετέρχονται ενταύθα Αρχιερατικά καθήκοντα και σφετερίζωνται τον τίτλον Επισκόπων της νήσου ταύτης, εξυβρίζοντες ούτω τους νομίμους και μόνους αυτής Ποιμένας και την επικρατούσαν Θρησκείαν, και ανατρέποντες ου μόνον τους μνημονευθέντας νόμους του Κράτους, αλλά και αυτούς τους Θείους και Ιερούς Κανόνας».
Η Βουλή διαβίβασε τη διαμαρτυρία στη Γερουσία (Κυβέρνηση), η οποία με επιστολή της στις 18 Ιουνίου 1849 προς το Μητροπολίτη «…απεφάνθη ότι ο Δόκτωρ Νίχωλσον, συμφώνως με τον αρχικόν τίτλον του, να μην δύναται να χαρακτηρίζη εαυτόν ειμή ως συμπάρεδρον του Κυρίου Νοστράνου, Αρχιεπισκόπου της εν Κερκύρα Λατινικής Εκκλησίας…». Ο Αθανάσιος απαντά αμέσως στο Γραμματέα της Γερουσίας Δούσμανη. Επαναλαμβάνει ότι οι ενέργειες του Nicholson συνιστούν παράβαση συντάγματος και, προχωρώντας ακόμη περαιτέρω, καταλήγει ότι ακόμη και ο τίτλος «Αρχιεπίσκοπος της εν Κερκύρα Λατινικής Εκκλησίας» είναι αταίριαστος, όπως λέει «…δια δέκα ή είκοσιν οικογενείας τυχούσας ενταύθα των πολιτικών δικαιωμάτων…». Για τον ισχυρισμό του δε αυτόν υπαινίσσεται το γνωστό σόφισμα της συνόδου του Λατερανού του 1213, σύμφωνα με την οποία «ένα σώμα με δύο κεφάλια είναι έκτρωμα…». Το «επιχείρημα» αυτό είχε προβάλλει στο παρελθόν και ο πάπας ως απάντηση στις διαμαρτυρίες των Κερκυραίων για την κατάργηση του ορθόδοξου θρόνου του νησιού. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι, όποιος κάθε φορά βρίσκεται σε «επικρατούσα» θέση, μπορεί να επιβληθεί σ’ αυτόν που είναι σε υποδεέστερη προβάλλοντας τέτοιου είδους επιχειρήματα.
Όμως, η επιστολογραφία του Αθανασίου συνεχίζεται. Στο ίδιο πνεύμα στέλνει στις 25 Ιουνίου 1849 επιστολή στον νέο Αρμοστή Sir Henry George Ward. Η επιστολή αυτή φαίνεται να έχει ιδιαίτερη βαρύτητα καθώς μερικές μέρες πριν ο αρμοστής είχε στείλει σχετική έκθεση στον Υπουργό Αποικιών. Ακολούθως, το 1852 απευθύνεται στη Βουλή και νέο κατατοπιστικό έγγραφο, το οποίο προκάλεσε τη γνωστή μακροσκελή «Έκθεση» της «επί των Εκκλησιαστικών Επιτροπής» της Βουλής. Στην έκθεση αυτή δικαιώνονται οι θέσεις του Αθανασίου. Μάλιστα, όπως παρατηρεί ο Παπαγεώργιος, σχετικά με την σύνταξη της Εκθέσεως, «αι μεν χείρες ήσαν χείρες Παδοβά, η δε φωνή φωνή Αθανασίου»!
Ένα χρόνο μετά, στις 9 Απριλίου 1853, καταγγέλλει στη Γερουσία την τελετή ενθρόνισης του Nicholson, κατά την οποία «Η πόλις δε έκθαμβος είδε αυτόν διατρέχοντα την δημοσίαν οδόν υπό σκήνωμα (Baldachino) προπορευομένου του Σταυρού, παρακολουθούμενον υπό των Ιερέων αυτού, και ενδεδυμένον άμφια, οία οι παρά Λατίνοις Επίσκοποι περιβάλλονται. Ως τοιούτος δε ενερθονίσθη εις την Λατινικήν Εκκλησίαν , και ως τοιούτον αναγγέλουσιν αυτόν εις τους παροδεύοντας τα οικογενειακά αυτού παράσημα, τεθειμένα άνωθεν της εξωτερικής θύρας της Εκκλησίας εκείνης». Ωστόσο, οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι, υπό κανονικές συνθήκες, ο Nicholson, ως αρχιερέας, είχε κάθε δικαίωμα να περιβληθεί τα επισκοπικά άμφια και να διέλθει με «μπαρλακί» κατά την τελετή της ενθρονίσεώς του. Όμως η τελετή αυτή μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο έριδων και έντονων παθών φαντάζει στα μάτια της άλλης πλευράς ως προκλητική ενέργεια.
Το τελευταίο, κατά σειράν, έγγραφο που στέλνει ο Αθανάσιος έχει χρονολογία 21 ή 9 Μαΐου 1853 και αποτελεί απάντηση – διαμαρτυρία, με σκληρή γλώσσα και απειλητικό ύφος, σε σχεδόν ταυτόχρονο έγγραφο της Γερουσίας, η οποία αναγνωρίζει στο Nicholson τον τίτλο του «Αρχιεπισκόπου της εν Κερκύρα Λατινικής Εκκλησίας», ακολουθώντας, όπως έχει υποστηριχτεί, τη παλιά μέση λύση. Αυθημερόν ο Πρόεδρος της Γερουσίας Κανδιάνος Ρώμας δήλωνε στον Αρμοστή ότι η Γερουσία συμφωνεί με τις απόψεις τους Αθανασίου σχετικά με τον τίτλο του λατίνου επισκόπου. Έτσι το ζήτημα έκλεισε υπέρ του Μητροπολίτη. Ο Nicholson το 1855 παραιτήθηκε και μετέβη στη Ρώμη. Τον διαδέχθηκε ο Κάρολος Rivelli, άνδρας εξόχων αρετών, κατά τον Παπαγεώργιο, ο οποίος πήγε, μάλιστα, στη Ρώμη, εξέθεσε τα πράγματα ως είχαν και κατέπαυσε τις έριδες.
Τον Αθανάσιο Πολίτη διαδέχονται στο μητροπολιτικό θρόνο της εκκλησίας της Κέρκυρας ο Αντώνιος Χαριάτης, ο Ευστάθιος Βουλισμάς και ο Σεβαστιανός Νικοκάβουρας, ο οποίος πεθαίνει τον Ιούλιο του 1920. Ακολούθως, στις 21 Μαρτίου 1923 ενθρονίζεται στον καθεδρικό ναό της Κέρκυρας ο Μητροπολίτης Αθηναγόρας Σπύρου, μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής και ακολούθως Οικουμενικός Πατριάρχης. Στα οκτώ χρόνια της φωτισμένης αρχιερατείας του στο νησί ο Αθηναγόρας είχε άριστες σχέσεις με τον Καθολικό Επίσκοπο Λεονάρδο Πρίντεζη (1919 – 1940), με τον οποίο αντάλλαζε συχνά επισκέψεις και πραγματοποιούσε τα απογεύματα περιπάτους στη Γαρίτσα και τη Σπιανάδα. Φαίνεται ότι από τότε τον απασχολούσε η διαίρεση των χριστιανών και ότι έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στην προσωπική επαφή και τη φιλία ως ένα σημαντικό βήμα προς την ενότητα. Χαρακτηριστικός είναι ο ενθρονιστήριος λόγος του, όπου με τη βροντερή φωνή του έλεγε «…και επήλθε η διαίρεσις των εκκλησιών. Επήλθον τα μεγάλα σχίσματα, οι αλληλοσπαραγμοί εν τη εκκλησία την οποία ο Χριστός ηθέλησεν αδιαίρετον και μίαν…».
Ωστόσο, το 1927 παρατηρούμε μία κρίσιμη, αλλά ευτυχώς παροδική, καμπή στις σχέσεις των δύο ανδρών. Συγκεκριμένα εκείνο το έτος ο επίσκοπος Πρίντεζης συμπλήρωνε πενήντα χρόνια ιεροσύνης και για τον εορτασμό του γεγονότος αυτού τύπωσε προσκλήσεις τιτλοφορούμενος «Αρχιεπίσκοπος Κερκύρας». Αυτό προκάλεσε τόσο την αναστάτωση του κερκυραϊκού λαού όσο και τη διαμαρτυρία του Αθηναγόρα.
Η εποχή όμως είναι ιδιαίτερα ταραγμένη. Μέσα στο χειμώνα της ιταλικής κατοχής, που επακολουθεί, στις 22 Νοεμβρίου 1942, ενθρονίζεται στο μητροπολιτικό ναό της Κέρκυρας ο Μεθόδιος Κοντοστάνος, του οποίου η εθνική και αντιστασιακή δράση είναι σε όλους γνωστή. Από το 1948 η αρχιερατεία του είναι συνυφασμένη με εκείνη ενός άλλου αντιστασιακού, του από Σύρου καθολικού επισκόπου Αντωνίου - Γρηγορίου Βουτσίνου, ο οποίος καλείται να διαποιμάνει την καθολική εκκλησία της Κέρκυρας. Όμως την ίδια εποχή παλαιότερα πάθη, αναφορικά με τις δύο χριστιανικές κοινότητες της Κέρκυρας, βγαίνουν και πάλι στην επιφάνεια με αφορμές εκατέρωθεν άστοχους χειρισμούς.
Αφορμή το 1947 ένα δημοσίευμα της εφημερίδας «Καθολική» με τίτλο «Έγκλημα κατά της ιστορίας και της τέχνης – Η κατεδάφισις του ιστορικού ναού της Ευαγγελιστρίας εις Κέρκυραν, έντονοι διαμαρτυρίαι καθολικών και ορθοδόξων» ταράζει τα νερά. Με αυτό το δημοσίευμα η εφημερίδα δικαιολογημένα διαμαρτύρεται για τη βιαστική κατεδάφιση της «Αννουντσιάτας» και δημοσιεύει, παράλληλα, την από 4 Ιουλίου 1947 σχετική διαμαρτυρία του τοποτηρητή της Καθολικής Αρχιεπισκοπής ιερέως Σπυρίδωνος Ρουγγέρη προς το Νομάρχη της Κέρκυρας. Στο δημοσίευμα απαντάει ο Μεθόδιος δημοσιεύοντας στο περιοδικό «Άγιος Ιάσων και Σωσίπατρος», τον Οκτώβριο του 1947, σχετικό άρθρο με τίτλο «Αμετροέπειαι της Ρωμαϊκής Εκκλησίας και αναίρεσις αυτών». Εκεί ο Μητροπολίτης υπεραμύνεται της…κατεδάφισης, θεωρώντας το ιστορικό αυτό οικοδόμημα…«δείγμα μισαλλοδοξίας» ενώ αργότερα στο ίδιο περιοδικό του έτους 1962 πιστεύει ότι θα πρέπει να κατεδαφιστεί και…ο καθολικός καθεδρικός ναός των Αγίων Ιακώβου και Χριστοφόρου, ο «Ντόμος», για να ρυμοτομηθεί η πόλη της Κέρκυρας!
Το κλίμα αυτό επιτείνει ο ερχομός του Βουτσίνου στην Κέρκυρα στις 20 Ιανουαρίου 1948. Μερικές μέρες αργότερα χειροτονείται στον καθολικό ναό του Αγίου Φραγκίσκου. Για τη χειροτονία του Βουτσίνου ο Μεθόδιος λαμβάνει την ακόλουθη πρόσκληση:

Σεβασμιώτατε,
Ο Ιερός καθολικός κλήρος παρακαλεί Υμάς όπως ευαρεστούμενος τιμήσητε δια της παρουσίας σας την τελετήν της ενθρονήσεως του Σεβασμιωτάτου κ.κ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ – ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΒΟΥΤΣΙΝΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΚΕΡΚΥΡΑΣ ήτις θα λάβει χώραν την Κυριακήν 25ην Ιανουαρίου ε.ε. εν τω Μητροπολιτικώ Ναώ των Καθολικών.
Εν Κερκύρα τη 22 Ιανουαρίου 1948.
Ο Τοποτηρητής
Ιερεύς ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΡΟΥΓΓΕΡΗΣ.

Η πρόσκληση αυτή προκαλεί την έκρηξη του Μεθοδίου, ο οποίος συντάσσει την ακόλουθη επιστολή:

Προς
τον Αιδεσιμώτατον Κύριον Σπυρίδωνα Ρουγγέρην
τοποτηρητήν του ενταύθα Παραρτήματος της
Ρωμαϊκής Εκκλησίας.
Αιδεσιμώτατε,
Έλαβον το από 22ας ενεστώτος μηνός και έτους χρονολογούμενον προσκλητήριον επιστολικόν δελτάριόν σας, διά του οποίου προσκαλούμαι όπως «τιμήσω διά της παρουσίας μου την τελετήν της ενθρονήσεως του Σεβασμιωτάτου κ.κ. Αντωνίου – Γρηγορίου Βουτσίνου» τελεσθησομένην την προσεχή Κυριακήν 25ην τρέχοντος μηνός, και τον οποίον Σεβασμιώτατον, όλως προπετώς και αντικανονικώς τιτλοφορείτε «ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΝ ΚΕΡΚΥΡΑΣ».
Εάν ανεγράφετο τιτλοφορούμενος Αρχιεπίσκοπος της Παπικής ή Ρωμαϊκής Εκκλησίας, όπως αρμόζει, διότι αυτή είναι η αλήθεια, δεν θα εδίσταζα να προσέλθω, κατά Χριστιανικήν ανοχήν, εις την τελετήν εις ην προσκαλούμαι. Εφ’ όσον όμως προπετώς και αντικανονικώς τιτλοφορείται ως «Αρχιεπίσκοπος Κερκύρας», η παρουσία μου εις την τελετήν, θα τιμήσει μεν υμάς αλλά δεν προσήκει εις εμέ τον νόμιμον και κανονικόν Αρχιεπίσκοπον Κερκύρας. Διότι, εν τοιαύτη περιπτώσει, δεν θα εγνώριζον τα δικαιώματά μου και θα υπετίμων όχι μόνον τον εαυτόν μου, αλλά και τα δικαιώματα και την εμπρέπουσαν κανονικήν και νόμιμον θέσην της Ορθοδόξου Ελληνικής Εκκλησίας της Κέρκυρας, απέναντι της οποίας έχω ιεράς και απαραβάτους υποχρεώσεις υπερασπίσεως των δικαιωμάτων αυτής, αιωνοβίων και απαραγράπτων.
Αιδεσιμώτατε,
Δεν αναγνωρίζω άλλον Αρχιεπίσκοπον Κερκύρας πλην του της Ορθοδόξου Ελληνικής Εκκλησίας.
Ο χαρακτηρισμός του Σεβασμιωτάτου Αντωνίου – Γρηγορίου Βουτσίνου ως «Αρχιεπισκόπου Κερκύρας» είναι προπετής αντιποίησις αλλοτρίων Εκκλησιαστικών τίτλων και δικαιωμάτων, διά την οποίαν
ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΟΜΑΙ
Εν Κερκύρα τη 23η Ιανουαρίου 1948
Ο Μητροπολίτης Κερκύρας και Παξών
+Ο ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΚΑΙ ΠΑΞΩΝ ΜΕΘΟΔΙΟΣ

Παράλληλα, ο Μεθόδιος συντάσσει και αποστέλλει μακροσκελή «εγκύκλιον προς τον ορθόδοξο ιερόν κλήρον και τον ελληνικόν λαόν του Νομού Κερκύρας και διαμαρτυρία κατά των επιδιώξεων, εξορμήσεων και επεμβάσεων του ρωμαιοπαπισμού εις την Κέρκυραν και γενικώς την Ελλάδα». Στην εγκύκλιο- διαμαρτυρία αυτή θίγεται η αντιποίηση αρχής από τον Βουτσίνο (σελ. 16, 17) ενώ επιχειρείται μία λεπτομερής καταγραφή των σχέσεων της καθολικής με την ορθόδοξη εκκλησία καθώς και της ιστορίας της εκκλησίας της Κέρκυρας και των περιστάσεών της από την κατάλυση του επισκοπικού της θρόνου μέχρι την σύγχρονή του εποχή. Από αυτήν την αναδρομή δεν παραλείπει βέβαια να αναφερθεί στη σύγκρουση του Αθανασίου Πολίτη με τον Nicholson, τον βομβαρδισμό της Κέρκυρας από τους Ιταλούς το 1923 καθώς και σε γεγονότα σχετικά με την ιταλική κατοχή.
Αξίζει, μάλιστα, να αναφερθούμε στην καταγγελία του ότι, ύστερα από το βομβαρδισμό του 1923, ο επίσκοπος Λεονάδρος Πρίντεζης ευλόγησε τα ιταλικά όπλα στο λιμάνι της Κέρκυρας ενώ όταν τορπιλίστηκε η «‘Ελλη» διερωτάται «…ποίαν φωνήν διαμαρτυρίας αφήκεν ο Σεβ. Αντώνιος – Γρηγόριος Βουτσίνος μετά των περί αυτών Κληρικών της Ρωμαϊκής Εκκλησίας»;
Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν ο Πρίντεζης όντως ευλόγησε τα ιταλικά όπλα στο λιμάνι της Κέρκυρας. Είναι όμως σε όλους γνωστή η αντιστασιακή δράση του Βουτσίνου, ο οποίος, μάλιστα, στις 20 Νοεμβρίου 1943 συνελήφθη από τους Γερμανούς. Ακολούθως, δικάστηκε, καταδικάστηκε και, με σκοπό την εκτέλεση, κρατήθηκε περισσότερο από δύο μήνες σε κελί βαρυποινιτών στις φυλακές «Αβέρωφ», όπου υπέστη σωρεία κακοποιήσεων μέχρι θραύσεως της οδοντοστοιχίας του.
Ακολούθως, ο Βουτσίνος σε ανοικτή του επιστολή προς τον Μεθόδιο στις 23 Απριλίου 1948, η οποία δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Καθολική» και στην «Ελευθερία» της Κέρκυρας, μιλά με αβρότητα προς τον ιεράρχη. Ο τελευταίος δημοσίευσε την απάντησή του στο περιοδικό «Άγιος Ιάσων και Σωσίπατρος» τον Ιούνιο του 1948. Εκεί τονίζει ότι μόνιμο εμπόδιο στις σχέσεις των δύο ανδρών είναι ο τίτλος του «Αρχιεπισκόπου Κερκύρας» που χρησιμοποιεί, γεγονός που αποτελεί, όπως λέει, «…αντιποίηση τίτλων, δικαιωμάτων και προνομίων» και του καταλογίζει ότι «…προσεπάθησε να ρίψει κατά της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Κερκύρας δυναμίτιδα».

Επιπλέον, ο Μεθόδιος, συνεχίζοντας τις διαμαρτυρίες του, στις 25 Σεπτεμβρίου 1948 αποστέλλει προς την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος σχετικό υπόμνημα, όπου, μεταξύ των άλλων, καταγγέλλει τον Βουτσίνο για τον τίτλο του «Αρχιεπισκόπου Κερκύρας». Ο τίτλος αυτός θα παραμείνει ένα μόνιμο αγκάθι στις σχέσεις των δύο ανδρών μέχρι το 1952, όπου ο Βουτσίνος μετατίθεται στη Γαλλία ως τιτουλάριος επίσκοπος Άπρων.
Με το τέλος της θητείας του στην Κέρκυρα τελειώνει και ένα κεφάλαιο που απασχόλησε για έναν περίπου αιώνα τα εκκλησιαστικά και όχι μόνο πράγματα της Κέρκυρας και του οποίου οι ρίζες, όπως συμβαίνει συχνότατα στην ιστορία, χάνονται στο απώτατο παρελθόν. Το αποδεικνύουν οι άριστες σχέσεις των χριστιανών σήμερα στο νησί.


Γιώργος Γαστεράτος
Φιλόλογος - Ιστορικός
υπ. δρ. Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου


βλ. σχετ. Α. Χ. Τσίτσα, «Η αποκατάσταση του επισκοπικού θρόνου στην Κέρκυρα», Δημοσιεύματα Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών, Κέρκυρα 1987.
Γεράσιμου Ε. Μαυρομάτη, «Ιστορία των Ιονίων Νήσων αρχομένη τω 1797 και λήγουσα τω 1815», Αθήνα 1889, σ. 132 – 133.
Π. Χιώτου, «Ιστορικά απομνημονεύματα Επτανήσου», Ζάκυνθος 1887, τ. 6, σ. 93 – 96.
«Anno Domini», τ. Ι-(ΜΜΙΙΙ), Series Archiepiscoporum Ecclesiae Metropolitanae Ccorfiensis (Κέρκυρα), σ. 268] και Σπυρίδωνος Κ. Παπαγεώργιου, «Ιστορία της Εκκλησίας της Κέρκυρας», Κέρκυρα 1920, σ. 143 - 144.
«Σύνταγμα του Ιονίου Κράτους των 1817 ως νυν υπάρχει μετερρυθμισμένον, μεταφρασθέν εκ του ιταλικού πρωτοτύπου κλπ», Μετάφραση Μιχαήλ Ιδρωμένου, Κέρκυρα 1855.
Παπαγεώργιου, ό.π. σ. 141 και 143, Σπύρου Αβούρη, «Η Εκκλησία της Επτανήσου επί αγγλοκρατίας», Αθήναι 1964, σ. 45 και π. Γεώργιου Μεταλληνού, «Ο Μητροπολίτης Κερκύρας Αθανάσιος (1848/50 – 1870) και οι σχέσεις Ορθοδοξίας – Ρωμαιοκαθολικισμού στην Κέρκυρα τον ΙΘ΄ αιώνα», Ελληνισμός μαχόμενος, εκδ. Τέρτιος, Κατερίνη 1997, σ. 150.
William Miller, «Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα», μτφ. Άγγελου Φουριώτη, εκδ. Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 19902, σ. 590, όπου αναφέρεται ότι ένας λατίνος ιερέας ονόματι Αντώνιος σφετερίστηκε τον τίτλο του Αρχιεπισκόπου Κερκύρας εκμεταλλευόμενος την απουσία του κανονικού ορθόδοξου. Σύμφωνα, όμως, με τη Series Arciepiscoporum Ecclesiae Metropolitanae Corfiensis ο Αντώνιος είναι ο τρίτος κατά σειρά λατίνος Αρχιεπίσκοπος Κερκύρας. Μεσολαβούν δύο πριν από αυτόν, των οποίων τα ονόματα δεν έχουν σωθεί [«Anno Domini», τ. Ι-(ΜΜΙΙΙ), σ. 267]. Ο Χιώτης (ό. π. σ. 73, 74) αναφέρει τον Μάρκο Κονταρίνο, ο οποίος, όμως, σύμφωνα με την ανωτέρω «Series», είναι έκτος κατά σειρά.
Σπύρου Ν. Ασωνίτη, «Ανδηγαυική Κέρκυρα», Κέρκυρα 1999, σ. 224.

«…Ο Κάρολος χρωστούσε το στέμμα του στον πάπα κ’ είταν υποχρεωμένος να αποδείξει αυτό που του όφειλε προπαγανδίζοντας τον καθολικισμό μεταξύ των ορθοδόξων υπηκόων του», William Miller, ό. π., σ. 590, «…του Καρόλου χαριζομένου εις τον Πάπαν προς ον εχρεώστει το βασίλειον της Νεαπόλεως…», Ερμ. Λούντζη, «Περί της πολιτικής καταστάσεως της Επτανήσου επί Ενετών», Αθήναι 1856, σ. μδ΄, με΄, 92 και 93, βλ. σχετ. Andr. Mustoxidis, «Delle Cose Corciresi», Corfu’ 1848, βιβλίο 7, σ. 410, Νικολάου Σπ. Γερακάρη, «Κερκυραϊκές σελίδες», Κέρκυρα, 1906, σ. 33 - 34, Σπ. Ασωνίτη, ό. π., σ. 224, 245, Αλίκης Νικηφόρου, «Δημόσιες τελετές στην Κέρκυρα κατά την περίοδο της Βενετικής κυριαρχίας», Αθήνα 1999, σ. 40, Σπυρίδωνος Παπαγεώργιου, ό.π., σ. 19, 45 κεξ., Ανδρέα Μ. Ιδρωμένου, «Συνοπτική ιστορία της Κέρκυρας», Κέρκυρα 19302, σ. 73, 74, Αθ. Τσίτσα, ό. π. σ. 30 κεξ. και Π. Χιώτου, ό.π., τ. 2, σ. 488, 489 και τ. 6, σ. 27, 28.
Παπαγεώργιου, ό. π., σ. 32 και Ασωνίτη, ό. π., σ. 223.
Παπαγεώργιου, ό. π., σ. 143.
βλ. έγγραφο με ημερομηνία 16 Οκτωβρίου 1826 του Άγγλου υπουργού Αποικιών λόρδου Barthust προς τον αρμοστή Sir Frederick Adam, όπου ο υπουργός δίνει οδηγίες στον αρμοστή για την γραμμή που θα πρέπει ακολουθήσει στις διαπραγματεύσεις που διεξήγαγε στη Ρώμη με τον αρχιεπίσκοπο Πέτρο Caprano, γραμματέα της συνόδου για τη διάδοση της πίστης (στου π. Γεωργίου Μεταλληνού, ό.π., σ. 174 – 175).
Παπαγεώργιου, ό. π., σ. 144 – 146.
Η λέξη διατηρείται σήμερα στο κερκυραϊκό γλωσσικό ιδίωμα ως «μπαρλακί».
Παπαγεώργιου, ό. π., σ. 146 - 162.
Περιοδικό «Απολύτρωσις», Κέρκυρα, Ιούνιος – Οκτώβριος 1973, τεύχος 72 – 76, σ. 8, 43 και 59.
Μεθοδίου Κοντοστάνου Μητροπολίτου Κερκύρας, «Εγκύκλιος προς τον ορθόδοξον ιερόν κλήρον και τον ελληνικόν λαόν του Νομού Κερκύρας και Διαμαρτυρία κατά των επιδιώξεων, εξορμήσεων και επεμβάσεων του ρωμαιοπαπισμού εις την Κέρκυραν και γενικώς την Ελλάδα», Κέρκυρα 1948, σ. 11.
βλ. σχετ. Μιχαήλ & Νικόλαος Ρούσσος, «Επίσκοποι Σύρου (1275 – 2000)», Σύρος 2001, σ. 55 – 56.
Για την εφημερίδα βλ. σχετ. π. Νικηφόρου Βιδάλη, «Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Διονυσίου – Σύντομη ιστορία της Καθολικής Εκκλησίας των Αθηνών», Αθήνα 1998, σ. 79, 80.
«Κατόπιν αποφάσεως της επιτροπής του αρμοδίου Υπουργείου κατεδαφίσθη ο περίλαμπρος ιστορικός Ναός της Ευαγγελιστρίας των Καθολικών εις την Κέρκυραν, με την πρόφασιν ότι ήτο ετοιμόρροπος. Η επιτροπή του αρμοδίου Υπουργείου διέπραξε το μέγα αυτό έγκλημα κατά της ιστορίας και της τέχνης, υπείκουσα εις τον τυφλόν φανατισμόν και τας μηχανορραφίας ενίων…», Εφημερίδα «Καθολική», αρ. φύλλου 621, 18 Ιουλίου 1947.
Περιοδικό «Άγιος Ιάσων και Σωσίπατρος», αρ. 10, έτος ΙΓ΄, Οκτώβριος 1947.
Περιοδικό «Άγιος Ιάσων και Σωσίπατρος», αρ. 9, έτος ΚΘ΄, Σεπτέμβριος 1962.
Μεθοδίου Κοντοστάνου Μητροπολίτου Κερκύρας, «Εγκύκλιος…, Κέρκυρα 1948, σ. 3.
Μεθοδίου Κοντοστάνου Μητροπολίτου Κερκύρας, «Εγκύκλιος…», Κέρκυρα 1948, σ. 4.
Μεθοδίου Κοντοστάνου Μητροπολίτου Κερκύρας, «Εγκύκλιος…», Κέρκυρα 1948, σ. 11 και 13.
Υακίνθου Γαδ «Ο ρόλος του Επισκόπου Αντωνίου – Γρηγορίου Βουτσίνου», Συριανά Γράμματα, τεύχος 15, χρόνος δ΄, Ιούλιος 1991, σ. 279 - 286 και Μάρκου Ν. Ρούσσου – Μηλιδώνη, «Syra Sacra – Θρησκευτική ιστορία της Σύρου», Σύρος 20002 σ. 205 – 207.
Εφημερίδα «Ελευθερία», 29 Απριλίου 1948.
Περιοδικό «Άγιος Ιάσων και Σωσίπατρος», αρ. 6, έτος ΙΔ΄, Ιούνιος 1948.
Περιοδικό «Άγιος Ιάσων και Σωσίπατρος», αρ. 9, έτος ΙΔ΄, Οκτώβριος 1948.
Μάρκου Ν. Ρούσσου – Μηλιδώνη, ό. π., σ. 207 και Μιχαήλ & Νικόλαος Ρούσσος, ό. π., σ. 55 – 56.

Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΙΠΤΗΡΟΣ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ

Απο τον Γιώργο Γαστεράτο.
Φιλόλογο - Ιστορικό, υπ. δρ. Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου

Είναι γνωστόν ότι οι θρησκευτικές τελετές στην Κέρκυρα αποτελούν το συνδετικό κρίκο με το λαμπρό της παρελθόν και ιδιαίτερα με τη βυζαντινή εποχή. Η Κέρκυρα, αναπόσπαστο τμήμα της βυζαντινής αυτοκρατορίας άλλοτε, διατήρησε έθιμα και τελετές, οι οποίες με μία πρώτη ματιά ξενίζουν, καθώς έχουν από καιρό ξεχαστεί στην υπόλοιπη Ελλάδα λόγω της αδυσώπητης τουρκοκρατίας, την οποία, τύχη αγαθή, το νησί μας απέφυγε. Τα έθιμα και οι τελετές της Κέρκυρας, λοιπόν, έλκουν την καταγωγή τους στο σεπτό κέντρο της αυτοκρατορίας, την Πόλη, είτε προήλθαν απευθείας είτε μέσω της προσφιλούς της «κόρης» Βενετίας ή, ακόμη, από όσους στα χρόνια της άλωσης βρήκαν καταφύγιο στο φιλόξενο μέρος μας.

Μία λαμπρή τελετή που γινόταν παλαιότερα στην Κέρκυρα είναι αυτή του Ιερού Νιπτήρος, της αναπαράστασης δηλαδή της νίψεως των ποδών των Αποστόλων από τον Κύριο. Η εν λόγω τελετή δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία από τις πολλές παραστάσεις θρησκευτικών δραμάτων που συνηθίζονταν στο Βυζάντιο και αποκαλούνταν «μυστήρια». Μάλιστα, σε κώδικα του Βατικανού του 13ου αιώνα περιέχονται εννέα δράματα με τους ακόλουθους τίτλους: «Η έγερση του Λαζάρου», η «Τράπεζα», «ο Νιπτήρ», η «Προδοσία», η «Άρνηση του Πέτρου», η «Εξουθένωση του Ηρώδη», η «Σταύρωση» και η «Ψηλάφηση».

Τα ίδια περίπου περιλαμβάνει και ο Παλατίνος κώδικας του 14ου αιώνα επίσης του Βατικανού που δημοσίευσε ο μεγάλος μεσαιωνοδίφης Σπυρίδων Λάμπρος το 1916 με τίτλο «Βυζαντινή σκηνοθετική διάταξις των παθών του Χριστού». Μάλιστα, όπως αναφέρει ο Λάμπρος «το θρησκευτικό δράμα των Βυζαντινών ήπτετο από του έκτου αιώνος και θεμάτων αναφερομένων αμέσως εις αυτά τα πάθη του Σωτήρος. Τοιούτον μικρόν δράμα ήσαν τα επί του αυτοκράτορος Μαυρικίου τω 591 υπό του Θεοφυλάκτου Σιμοκάττου μνημονευόμενα θεανδρικά μυστήρια, άτινα ο αυτός αλλαχού καλεί θεανδρικήν πανδαισίαν».

Επίσης, υποθέσεις θρησκευτικών δραμάτων αντλούνται συχνά και από την παλαιά διαθήκη. Εδώ αξίζει να αναφερθεί η πληροφορία του γνωστού επισκόπου Κρεμόνας Λιουτπράνδου, ο οποίος, επισκεπτόμενος τη βασιλεύουσα επί Νικηφόρου Φωκά, αναφέρει στο χρονικό του ότι «…οι ανόητοι Γραικοί πανηγυρίζουν με θεατρικά θεάματα την ανάληψη του Προφήτη Ηλία στους ουρανούς»!

Όμως, πληροφορίες υπάρχουν και για την παράσταση των «Τριών Παίδων εν καμίνω». Μάλιστα, για το δράμα αυτό, ο γάλλος περιηγητής Bertrandon de la Brocquiere, επισκεπτόμενος λίγο πριν την άλωση την Πόλη, καθώς έτυχε να παρακολουθήσει μία λειτουργία στην Αγία Σοφία με τη συμμετοχή του Πατριάρχη, αναφέρει: «Ήταν εκεί ο αυτοκράτορας, με τη γυναίκα του, τη μητέρα του και τον αδελφό του, το δεσπότη του Μορέως. Γινόταν η παράσταση ενός μυστηρίου με θέμα τα τρία παιδιά που ο Ναβουχοδονόσορ έρριξε στην κάμινο».

Επιπλέον, ο Συμεών ο Θεσσαλονίκης (15ος αι.) μας πληροφορεί ότι για την ίδια παράσταση χτιζόταν κάμινος, όπου αντί για φωτιά άναβαν λαμπάδες και έκαιγαν λιβάνι. Τη στιγμή, μάλιστα, που ακουγόταν το «…ο δε άγγελος Κυρίου συγκατέβη άμα τοις παισί τοις περί τον Αζαρίαν εις την κάμινον…», κατέβαινε με «μηχανή» από την οροφή του ναού ένα ομοίωμα αγγέλου. Επίσης οι βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν και το «βροντείον» του αρχαίου ελληνικού θεάτρου για θρησκευτικά δράματα σχετικά με την Ανάσταση.

Αναφορικά με το «μυστήριο» του Νιπτήρος, αυτό γινόταν στη Βασιλεύουσα από τον Πρωτοπαπά του Παλατίου προς το τέλος της λειτουργίας της Μεγάλης Πέμπτης μετά την οπισθάμβωνη ευχή και πριν από την διανομή του αντίδωρου. Το ρόλο του Χριστού υποδύονταν ο ίδιος ο Αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές δώδεκα φτωχοί της Πόλης. Η ίδια τελετή γινόταν και στη Βενετία, γνωστή ως «mandatum», όπου το ρόλο του Χριστού υποδυόταν ο Δόγης.

Η παράδοση αυτή των βυζαντινών μυστηρίων, όπως και πολλές άλλες, ήταν γνωστή και στην Κέρκυρα. Μάλιστα ο Μέγας Πρωτοπαπάς Αναστάσιος Αυλωνίτης (1693 – 1715) αναφερόμενος στην τελετή του Ιερού Νιπτήρος την ονομάζει ακριβώς «mistero» δηλαδή μυστήριο στα ιταλικά! Έτσι τα διαφοροποιεί από τα κατεξοχήν μυστήρια της Εκκλησίας, τα οποία θα ονόμαζε προφανώς sacramenti.

Συγκεκριμένα, στην πόλη της Κέρκυρας ο νιπτήρ ετελείτο «εις το μέσον της πόλεως», «εις τον φόρον κατά την συνήθειαν» «…in mezzo la piazza in faccia della sopradetta chiesa delli padri Agostiniani…» δηλαδή μπροστά από την εκκλησία της Ανουντσιάτας. Στο χώρο αυτό και σε εξέδρα που είχε κατασκευαστεί για το σκοπό αυτό, νωρίς το απόγευμα της Μεγάλης Πέμπτης, σε λιτανευτική πομπή με επικεφαλής τον Σταυρό, μετέβαιναν από την πρωτοπαπαδική ιεροκατοικία ο Μέγας Πρωτοπαπάς και ο κλήρος. Επίσης, στην τελετή συμμετείχαν και οι ενετοί αξιωματούχοι του νησιού (το «Ιllustrissimo Reggimento») ενώ ο «Αρχιμανδρίτης» εκφωνούσε τις φήμες υπέρ της Γαληνοτάτης.

Το ρόλο του Χριστού έπαιζε ο Μέγας Πρωτοπαπάς ενώ το ρόλο του Πέτρου ο «Σακελλάριος», που ήταν το οφίκιο αμέσως μετά τον Μέγα Πρωτοπαπά και μέλος της λεγόμενης «Ιεράς Πεντάδος». Τους υπόλοιπους έντεκα απόστολους υποδύονταν οι υπόλοιποι τέσσερις ιερείς της Ιεράς Πεντάδος, «Εκκλησιάρχης», «Αρχιμανδρίτης», «Ιερομνήμων» και «Άρχων των Μοναστηρίων» καθώς και άλλοι επτά κληρικοί του Ιερού Τάγματος, οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν ανελλιπώς κάθε Μ. Πέμπτη στην τελετή. Αν δεν μπορούσαν να παραστούν, όφειλαν να στέλνουν τον αναπληρωτή τους. Σε διαφορετική περίπτωση τους επιβαλλόταν πρόστιμο, αργία και παύονταν από μέλη του Ιερού Τάγματος.

Από τους ιερείς αυτούς ένας εξελέγετο για να υποδυθεί τον Ιούδα. Μάλιστα, επρόκειτο για το ίδιο άτομο που κάθε χρόνο έπαιζε αυτόν τον ρόλο, καθώς τον είχε αναλάβει με υπόσχεση ήδη από την είσοδό του στο Τάγμα. Για το ρόλο του αυτό αντιμετώπιζε συχνά τον χλευασμό και την έχθρα του πλήθους. Τόσο δε είχε παραγίνει του κακό που στις 23 Μαΐου 1777 ο «Εκκλησιάρχης» Δον Αναστάσιος Μάρμορας κατέθεσε αναφορά στον Μ. Πρωτοπαπά Αλοϊζιο Καππάδοκα προτείνοντάς του να σταματήσει να υποδύεται το ρόλο του Ιούδα κληρικός αλλά ένας «φτωχός τυχοδιώκτης» και, σε περίπτωση που ούτε αυτός δεν βρισκόταν, η θέση του να παραμένει κενή. Η αναφορά τέθηκε προς ψηφοφορία στην ολομέλεια του Ιερού Τάγματος, όπου ομόφωνα αποφασίστηκε να εφαρμοστεί η πρότασή της. Ακολούθως, η αναφορά αυτή καθώς και η απόφαση του Ιερού Τάγματος διαβιβάστηκαν, προς έγκριση, στο Γενικό Προνοητή Θαλάσσης Ιάκωβο Nani, ο οποίος τις επικύρωσε.

Αναφορικά με το τελετουργικό, σύμφωνα με χειρόγραφο που διεσώζετο στην Ιερά Μητρόπολη της Κέρκυρας η τελετή περιελάμβανε δύο ακολουθίες: αυτήν της λιτανευτικής μεταβάσεως και αυτήν του ιερού νιπτήρος. Από τη δεύτερη αξίζει να αναφέρουμε το κυρίως μέρος και ειδικότερα εκείνο από την ανάγνωση του ιερού Ευαγγελίου από τον Ιερομνήμονα. Συγκεκριμένα, καθώς αυτός διάβαζε το ιερό Ευαγγέλιο, ο Μ. Πρωτοπαπάς έκανε ό,τι αυτό έλεγε: Συγκεκριμένα στο «Τίθησι τα ιμάτια αυτού» τον εκδύουν οι Διάκονοι από τα ιερά του άμφια. Στο «Λαβών λέντιον διεζώσατο» τον ενδύουν με λευκό χιτώνα. Στο «Είτα βάλλει ύδωρ εις τον Νιπτήρα» βάζει κι αυτός νερό στη λεκάνη. Στο «ήρξατο νίπτειν τους πόδας των μαθητών» ξεκινάει να πλένει, να σκουπίζει και να ασπάζεται το πόδι καθενός καταλήγοντας στον Πέτρο.
Τότε εκτυλίσσεται ο ακόλουθος διάλογος:

ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Έρχεται ουν προς Σίμωνα Πέτρον και λέγει αυτώ εκείνος».
ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ (Πέτρος): «Κύριε, συ μου νίπτεις του πόδας;
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ «Απεκρίθη Ιησούς και είπεν αυτώ».
Μ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ (Kύριος): «Ο Εγώ ποιώ, συ ουκ οίδας άρτι, γνώση σε μετά ταύτα».
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Λέγει αυτώ Πέτρος».
ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ (Πέτρος): «Ου μη νίψης τους πόδας μου εις τον αιώνα».
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Απεκρίθη αυτώ ο Ιησούς».
Μ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ (Kύριος): «Εάν μη νίψω σε, ουκ έχεις μέρος μετ’ εμού».
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Λέγει αυτώ Σίμων Πέτρος».
ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ (Πέτρος): «Κύριε, μη τους πόδας μου μόνον, αλλά και τας χείρας και την κεφαλήν».
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Λέγει αυτώ ο Ιησούς».
Μ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ (Kύριος): «Ο λελούμενος ου χρείαν έχει, ή τους πόδας νίψασθαι, αλλ’ έστι καθαρός όλος. Και υμείς καθαροί εστέ, αλλ’ ουχί πάντες».
ΙΕΡΟΜΝΗΜΩΝ: «Ήδει γαρ τον παραδιδόντα αυτόν, διά τούτο είπεν ουχί πάντες καθαροί εστέ».

Η τελετή του Ιερού Νιπτήρος, όμως, γινόταν και στα χωριά, όπου έδρευαν οι πρωτοπαπάδες της υπαίθρου, ενώ το έθιμο αυτό, όπως συνέβη και με άλλα στην Κέρκυρα, διατηρήθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια της Ενετοκρατίας. Καταργήθηκε δε με την κατάλυσή της. Απόπειρα να επαναληφθεί η τελετή έγινε λίγο αργότερα, το 1816, επί Τοποτηρητού Χρυσάνθου Κεφαλά, ο οποίος απέστειλε σχετική επιστολή προς τον ευρισκόμενο τότε στην Κέρκυρα και μετέπειτα Τοποτηρητή Μακάριο, πρώην επίσκοπο Ρωγών, στην οποία του αναθέτει την τέλεση του νιπτήρος.

Σήμερα στον καθ’ ημάς ορθόδοξο κόσμο η εν λόγω τελετή γίνεται στην ιερά μονή του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή στην Πάτμο και στο Πατριαρχείο των Ιεροσολύμων.

Γιώργος Γαστεράτος
Φιλόλογος - Ιστορικός
υπ. δρ. Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου



• Σπυρίδωνος Λάμπρου, «Νέος Ελληνομήμων», τ. Γ’ , 1916, σ. 381 – 405.
• Κυριάκου Σιμόπουλου, «Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα», Εκδ. Στάχυ, Αθήνα 1999, τ. Α΄, σ. 318, υποσ. 2
• Αλίκης Νικηφόρου, «Δημόσιες τελετές στην Κέρκυρα κατά την περίοδο της Βενετικής Κυριαρχίας», εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα 1999, σ. 382, 383, υποσ. 234.
• Ο Σακελλάριος αναπλήρωνε τον Μ. Πρωτοπαπά γι’ αυτό και ονομαζόταν vice (=υπό) Πρωτοπαπάς.
• Αθανασίου Τσίτσα, «Σύμμικτα Κερκυραϊκά», Δημοσιεύματα Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών, Κέρκυρα 1982, σ. 49 – 53.
• Αθανασίου Χ. Τσίτσα, «Η τελετή του Ι. Νιπτήρος εις την Κέρκυραν κατά την Βενετοκρατίαν», Κέρκυρα 1969, σ. 23.
• Ο Χρύσανθος Κεφαλάς ήταν επίσκοπος Παραμυθίας, ο οποίος εν έτει 1804 είχε καταφύγει στην Κέρκυρα καταδιωκόμενος από τον Αλή πασά. Όταν πέθανε ο μητροπολίτης Ιερόθεος Κιγάλας, το έτος 1813, διορίστηκε Τοποτηρητής του μητροπολιτικού θρόνου (βλ. Σπυρίδωνος Παπαγεώργιου, «Ιστορία της Εκκλησίας της Κέρκυρας», Κέρκυρα 1920, σ. 129 - 130).
• Αθανασίου Τσίτσα, «Σύμμικτα…», σ. 53, υποσ. 11.

............................................................................................
Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΙΠΤΗΡΟΣ ΣΤΗ ΠΑΤΜΟ

............................................................................................
Απο το http://www.patmosmonastery.gr/

............................................................................................
Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΙΠΤΗΡΟΣ από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων.

............................................................................................
Απο την Δημοτική Ραδιοφωνία Τρίπολης www.drt915.gr/
http://www.drt915.gr/news.php?news_id=1268
............................................................................................

Ο ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΚΑΙ Η ΕΥΛΑΒΕΙΑ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΔΡΙΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

Απο τον κ. Γιώργο Γαστεράτο
Φιλόλογος - Ιστορικός / υπ. δρ. Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου

Είναι γνωστή από τη βιβλιογραφία η ενασχόληση ερευνητών και ιστορικών γύρω από το ναό, το λείψανο και την εν γένει λατρεία του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα. Ωστόσο, ελάχιστα είναι γνωστή η ευλάβειά του στην Αδριατική τόσο στην Ιταλία όσο και τις Δαλματικές ακτές. Σ’ αυτήν τη σύντομη εργασία θα επιχειρήσουμε μία πρώτη προσέγγιση των περιοχών αυτών, προσπαθώντας να εντοπίσουμε, όπου αυτό είναι δυνατόν, ίχνη της λατρείας του πολιούχου και προστάτη της Κέρκυρας.

Στην Αδριατική το γραφικό Ντουμπρόβνικ.

Πρώτο λιμάνι του προορισμού μας στην Αδριατική το γραφικό Ντουμπρόβνικ, η πάλαι ποτέ Ραγούζα των Ενετών. Εκεί, στο ναό της Παναγίας του Καρμήλου, εκτός από την λατρεία της Θεομήτορος, διατηρείται και η λατρεία του Αγίου Σπυρίδωνος με παρεκκλήσιο (altare) αφιερωμένο σε αυτόν. Η μνήμη του εορτάζεται πανηγυρικά στις 14 Δεκεμβρίου, σύμφωνα με παλαιότατη παράδοση που διασώζει ο Θεόδωρος, Επίσκοπος Πάφου, τον Ζ΄ αιώνα και διατηρήθηκε στην καθολική εκκλησία. Μάλιστα, την ημέρα αυτή χάριν του λαμπρού εορτασμού της μνήμης του Αγίου Σπυρίδωνος επισκιάζεται η εορτή ενός λατίνου αγίου, του Αγίου Ιωάννη του Σταυρού (San Giovanni della Croce), ιδρυτού του καθολικού μοναχικού τάγματος των Καρμηλιτών Ανυπόδητων (Carmelitani Scalzi). Άλλωστε, οι καρμηλίτες μοναχοί, οι ναυτικοί και οι έμποροι ήταν εκείνοι που έφεραν στη Ραγούζα τη λατρεία του Αγίου, ο οποίος θεωρείται προστάτης των ναυτικών.
Επίσης, οι πιστοί έχουν την πεποίθηση ότι με τη μεσιτεία του θεραπεύονται οι αρρώστιες, ειδικά κατά την ανάγνωση του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου, την ημέρα της μνήμης του, και ότι ακόμη πολλαπλασιάζεται το λάδι προς όφελος των φτωχών.

Ο Άγιος στη γραφική Τεργέστη.

Επόμενος σταθμός μας η γραφική Τεργέστη, όπου ήδη από τον 18ο αιώνα είχε ανεγερθεί εκκλησία προς τιμήν του Αγίου Σπυρίδωνος για να ικανοποιήσει τις θρησκευτικές ανάγκες Ελλήνων και Σέρβων που κατοικούσαν εκεί. Αργότερα, στο ίδιο σημείο κτίστηκε μεγαλοπρεπής ναός στο διάστημα από το 1861 έως το 1869 σε σχέδια του διάσημου αρχιτέκτονα Carlo Maciachini. Στην κάτοψή του ο ναός σχηματίζει ελληνικό σταυρό με πέντε τρούλους ενώ οι τοιχογραφίες εκτελέστηκαν από το μεγάλο λομβαρδό καλλιτέχνη Giuseppe Bertini. Από τις τοιχογραφίες εντύπωση προκαλεί ο ένθρονος Κύριος με τους δώδεκα αποστόλους στον θόλο του ιερού βήματος, η Μετάσταση της Θεοτόκου στο δεξί μέρος του ναού ενώ στο αριστερό παράσταση με την πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νικαίας και τον Άγιο Σπυρίδωνα, του οποίου το λείψανο, όπως φυλάσσεται στην Κέρκυρα, αναπαρίσταται στη δυτική πλευρά του ναού. Επιπλέον, το εικονοστάσι, μεταξύ των άλλων, φιλοξενεί τις εξαιρετικής τέχνης δεσποτικές εικόνες του Κυρίου, της Θεοτόκου, του Ευαγγελισμού και του Αγίου Σπυρίδωνα, οι οποίες φιλοτεχνήθηκαν στη Ρωσία και καλύπτονται από επίχρυσο και επάργυρο «πουκάμισο».
Ο ναός, ακόμη, στολίζεται από ένα αργυρό πολυκάντηλο, δώρο του τσάρου Παύλου Πέτροβιτς Ρομανώφ κατά τη διάρκεια της επισκέψεώς του στην Τεργέστη τον Ιανουάριο του 1772. Αλλά και η ρωσίδα κόμισα Ιουλία Σαμοΐλοβα είχε χαρίσει ένα ευαγγέλιο με επίχρυση επένδυση και πολύτιμα άμφια ρωσικής τεχνοτροπίας.

To παρεκκλήσιο του Αγίου στο ναό του Αγ. Βλασσίου Βενετίας

Αφήνοντας την Τεργέστη δεν θα μπορούσαμε να μην επισκεφτούμε την νύμφη της Αδριατικής, τη Βενετία. Εδώ μπορεί να μην υπάρχει ναός αφιερωμένος στον Άγιο Σπυρίδωνα, υπάρχουν, όμως, παρεκκλήσια (altari) σε διαφόρους ναούς, όπως στο ναό του Αγίου Βλασσίου (San Biagio), στον οποίο εκτελούσαν τις θρησκευτικές τους ανάγκες οι Έλληνες της Βενετίας πριν την ανέγερση του ναού του Αγίου Γεωργίου. To παρεκκλήσιο του Αγίου Σπυρίδωνα, που είναι το πρώτο αριστερά, διακοσμείται από έναν μεγάλων διαστάσεων πίνακα με την απεικόνιση του λειψάνου του Αγίου, έργο του κεφαλλονίτη ζωγράφου Ευσταθίου Καρούζου. Στο κάτω μέρος του πίνακα διαβάζουμε:

ΕΙΚΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΥ ΣΠΙΡΙΔΟΝΟΣ ΕΠΙCΚΟΠΟΥ ΤΡΙΜΙΘΟΥΝΤΟΣ ΟΥ ΤΟ ΑΓΙΟ CΟΜΑ ΤΙΘΕ|ΤΕ ΕΝ ΤΙ ΝΙCΟ ΚΕΡΚΙΡΑΣ – ΠΙΕΙΜΑ δε ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΚΑΡΟΥΖΟΥ Κεφαλονίος – 1818 : μην δεκέμβριος | IMAGINE DEL SANTO MIPACOLOSO (sic) SPIPIDIONE (sic) DI CUI IL SANTO CORPO POSTO SI TROVA NEL SUO | T(EM)P(I)O IN COPFU (sic).

Συγκεκριμένα η λάρνακα με το λείψανο του Αγίου είναι ζωγραφισμένη σε κίτρινο φόντο διακοσμημένο με κόκκινα και μπλε άνθη και με κόκκινο παραπέτασμα στις άκρες του. Ο Άγιος φέρει πράσινο φαιλόνιο με χρυσά τετράγωνα, ωμοφόριο με μαύρους σταυρούς, επιγονάτιο και επιτραχήλιο με επίχρυσες φιγούρες αγίων.
Επιπλέον, αξίζει να αναφέρουμε και το ναό της Santa Maria della Pieta΄, το παρεκκλήσιο του Αγίου Σπυρίδωνος του οποίου είναι ιδιαίτερα περίτεχνο με σημείο αναφοράς τον περίφημο πίνακα του Domenico Maggiotto, μαθητή του Piazzetta, που τον φιλοτέχνησε από το 1758 έως το 1759. Το έργο παραγγέλθηκε από τον έλληνα γιατρό Μιχαήλ Guarda και απεικονίζει το θαύμα του Αγίου με το κεραμίδι κατά την Α΄ οικουμενική σύνοδο. Στον πίνακα, μεταξύ των άλλων, εντοπίζεται η παρουσία του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου και του αγίου Αθανασίου.

Ο Άγιος στο γραφικό Frassinello.

Θα μείνουμε, ωστόσο, στη βόρειο Ιταλία και θα επισκεφτούμε ένα μικρό χωριό στην περιοχή του Πεδεμοντίου (Piemonte), το γραφικό Frassinello, το οποίο έχει ως πολιούχο και προστάτη του τον Άγιο Σπυρίδωνα. Οι απόψεις διίστανται για τη μεταφορά και τη διάδοση της λατρείας του Αγίου στο μακρινό Frassinello. Άλλοι αναφέρουν τους σταυροφόρους ενώ άλλοι τους Καρμηλίτες μοναχούς. Ωστόσο, ισχυρή είναι η παράδοση ότι αυτή η ευλάβεια διαδόθηκε από κάποιον έλληνα επίσκοπο που σε καιρούς μακρινούς είχε καταφύγει εκεί και, επικαλούμενος τη μεσιτεία του Αγίου Σπυρίδωνος, έσωσε το μέρος από καταστροφική καταιγίδα. Έτσι, σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος, οι αρχές του χωριού καθιέρωσαν λαμπρό εορτασμό κάθε 4 Μαΐου. Μάλιστα, προς επίρρωση της ευλάβειάς τους, έφεραν στο Frassinello από το Μιλάνο τεμάχιο οστέος του Αγίου εντός λειψανοθήκης- προτομής από επάργυρο χαλκό, η οποία λιτανεύεται κάθε χρόνο την πλησιέστερη Κυριακή στις 4 Μαΐου. Της πομπής προπορεύεται το λάβαρο με την εικόνα του Αγίου ενώ η εορτή κλείνει με ρίψη πυροτεχνημάτων.

Ο Άγιος σε ολόκληρη την Ιταλία.

Σε ολόκληρη, όμως, την Ιταλία ο Άγιος Σπυρίδων είναι παρών είτε με ναούς αφιερωμένους σε αυτόν, όπως στη Μπολόνια, είτε με παρεκκλήσια, όπως στον ναό του Αγίου Φραγκίσκου di Paola στο Λέτσε, όπου εικονίζεται η Αγία Οικογένεια με τους αγίους Giocchino, Άννα και Σπυρίδωνα, ή στο ναό των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού στο Calolziorte, κοντά στο Μιλάνο, είτε σε πίνακες καλλιτεχνών που φιλοξενούνται σε γνωστές συλλογές τέχνης, όπως αυτός του Matia Bortoloni, όπου απεικονίζονται οι άγιοι Bovo, Σπυρίδων και Φραγκίσκος di Paola, είτε ως προστάτης συντεχνιών, όπως αυτής των βαρκάρηδων του San Feliciano, στην Περούτζια. Άλλωστε, όλη αυτή η ευλάβεια δεν θα μπορούσε παρά να δικαιολογεί την παρουσία του αγάλματός του ακόμη και στο περιστύλιο του Bernini στον Άγιο Πέτρο της Ρώμης.
Είναι θαυμαστή, επομένως, η πορεία της ευλάβειας του ταπεινού βοσκού από την ασήμαντη Τρεμετουσιά της Κύπρου, που περνώντας από Κωνσταντινούπολη και Κέρκυρα έφτασε μέχρι τη γραφική Τεργέστη και το μακρινό Πεδεμόντιο, σκορπώντας παντού τη χάρη του Τριαδικού Θεού.

Γιώργος Γαστεράτος
Φιλόλογος - Ιστορικός
υπ. δρ. Ιστορίας Ιονίου Πανεπιστημίου
e-mail: george@ionio.gr